Ιανουάριος, 2014
Γεια σας,
Αυτή τη στιγμή ξανακοιτάζω σημειώσεις και άρθρα σχετικά με τον αντίκτυπο του τραυματικών εμπειριών στον εγκέφαλο και έχω επίσης μόλις αρχίσει να διαβάζω το βιβλίο του Dan Siegel Pocket Guide to Interpersonal Neurobiology:An Integrative Handbook of the Mind. Το σύντομο κομμάτι παρακάτω είναι αποτέλεσμα αυτής της δραστηριότητας.
‘Οι πρώιμες εμπειρίες μας θέτουν τις βάσεις για το καλύτερο ή το χειρότερο’ Allan Schore
Συνεχώς μέσα στο χρόνο και ανεξαρτήτως τόπου, εμείς οι άνθρωποι απογοητεύουμε τα παιδιά μας, στερώντας σε έναν μεγάλο αριθμό παιδιών σε όλο τον πλανήτη τη δυνατότητα μιας αρκετά καλής (good enough) παιδικής ηλικίας και ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος ανάπτυξης. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την παρεμπόδιση ανάπτυξης του εγγενούς, γενετικού δυναμικού του κάθε παιδιού και συνεπώς της δυνατότητας του κάθε παιδιού να γίνει αυτό που θα μπορούσε να γίνει, διότι σε μεγάλο βαθμό, η ποιότητα των εμπειριών της παιδικής ηλικίας, είναι αυτή που θα ή δεν θα επιτρέψει την έκφραση του γενετικού δυναμικού. Γνωρίζουμε πια ότι τα ‘γενετικά μας χαρίσματα’ εμπεριέχουν τις δυνατότητες μας, οι οποίες όμως δεν είναι εγγυημένες και εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον και τις εμπειρίες μας και την ανατροφή και υποστήριξη που θα λάβουμε κατά την παιδική ηλικία, και ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια. Τα τελευταία 20 χρόνια η πρόοδος στην νευροεπιστήμη και η ενσωμάτωση αυτών των διαπιστώσεων στην ψυχολογία και στην θεωρία της ανάπτυξης, μας έχει επιτρέψει να αποκτήσουμε διορατικότητα όσον αφορά α) στις σοβαρές επιπτώσεις του παιδικού τραύματος και της παραμέλησης στον εγκέφαλο και β) στην τεράστια επίδραση που έχουν οι πρώιμες εμπειρίες στη διαμόρφωση του ατόμου.Πρόσφατες έρευνες από τον Allan Schore, Bessel van der Kolk, Bruce Perry, Daniel Siegel και άλλους δείχνουν ότι οι πρώιμες αρνητικές εμπειρίες (ακόμη και οι προ-γεννητικές εμπειρίες – το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου είναι κυρίαρχο στη μήτρα) επηρεάζουν την ανάπτυξη του εγκεφάλου, και ειδικά του δεξιού ημισφαιρίου, που εμπλέκεται στο μεταιχμιακό, το αυτόνομο και το σύστημα διέγερσης. Υποστηρίζεται ότι το τραύμα που βιώνουμε ως αποτέλεσμα των σχέσεων μας με τους άλλους ανθρώπους, όπως είναι η κακοποίηση, η ασυνεπής φροντίδα και η παραμέληση, έχει τον πλέον αρνητικό αντίκτυπο. Ο Allan Schore δηλώνει ότι οι επιζώντες τραυμάτων της πρώιμης ηλικίας αναπτύσσουν ένα ανώριμο δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου (το οποίο αναπτύσσεται νωρίτερα) λόγω των τραυματικών δεσμών της παιδικής τους ηλικίας (traumatic attachment history). Το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου συνδέεται περισσότερο με το σώμα και το ασυνείδητο, το οποίο έχει σωματική βάση, και κρατά τις άδηλες μνήμες μας – τις τραυματικές αναμνήσεις μας και τις στρατηγικές αντιμετώπισης τους, όπως είναι για παράδειγμα, η άμυνα της διάσχισης (dissociation) κατά των οδυνηρών συναισθημάτων και εμπειριών. Ο Allan Schore περιγράφει τη διάσχιση ως άμυνα και ανικανότητα του δεξιού εγκεφάλου να επεξεργαστεί ταυτόχρονα τα εξωτερικά και τα εσωτερικά ερεθίσματα. Ο Dan Siegel περιγράφει τη διάσχιση ως φυσική προσαρμογή και ικανότητα διάσπασης της προσοχής και δημιουργίας φραγμών ανάμεσα στα διάφορα τμήματα του μυαλού (dissociated barriers across states of mind).Ο Dan Siegel σημειώνει ότι όλοι έχουμε πολλαπλά / διαφορετικά μέρη του νου (multiple mind states), αλλά το τραύμα έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία φραγμών ανάμεσα σε αυτά. Θεωρεί το ψυχικό τραύμα ως μια επίθεση κατά της ενοποίησης (integration), η οποία συνδέει τα διαφοροποιημένα μέρη και αποτελεί τη βάση της ρύθμισης των συναισθημάτων, της συμπεριφοράς και της προσοχής. Ο Martin Teicher δηλώνει ότι η σοβαρή χρόνια κακοποίηση και παραμέληση μπορεί να προκαλέσει τη μείωση ή βλάβη των συνδετικών ινών (integrative fibres) στον εγκέφαλο, οι οποίες αποτελούν τη βάση για την ανάπτυξη και την επούλωση. Τέλος, ο Dan Siegel δηλώνει ότι ‘η ενοποίηση (integration) στον εγκέφαλο δημιουργεί ένα ισορροπημένο και συντονισμένο νευρικό σύστημα. Με τη σειρά του, ένας ενοποιημένος εγκέφαλος επιτρέπει σχέσεις ενσυναίσθησης και επίσης είναι σημαντικός για ένα ανθεκτικό και υγιές μυαλό’ (2012-04-02).
Πολλές έρευνες πλέον έχουν δείξει ότι ο επαναλαμβανόμενος και παρατεταμένος τραυματισμός στην παιδική ηλικία επηρεάζει τα νεύρο-φυσιολογικά δίκτυα και τα νεύρο-ενδοκρινικά συστήματα. Για παράδειγμα, το αναπτυξιακό τραύμαπροκαλεί ανώμαλη δραστηριότητα στην αμυγδαλή, η οποία αποτελεί μέρος του μεταιχμιακού συστήματος και παίζει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση των συναισθημάτων. Επίσης, το χρόνιο στρες στην παιδική ηλικία μπορεί να προκαλέσει δομικές διαφορές και νευρωνική απώλεια. Οι νευροεπιστήμονες ισχυρίζονται ότι ο όγκος του ιππόκαμπου μειώνεται σε παιδιά με υψηλά επίπεδα κορτιζόλης και διάγνωση PTSD (μετά-τραυματική διαταραχή). Η μείωση του ιππόκαμπου μπορεί να προκαλέσει προβλήματα μνήμης και άλλα γνωστικά προβλήματα. Επίσης τα υψηλά επίπεδα κορτιζόλης σχετίζονται με το άγχος και την αναβίωση πτυχών του τραύματος (fight / flight responses) και συμβάλουν στην ανάπτυξη πολλών σωματικών ασθενειών και προβλημάτων υγείας, Έχει επίσης βρεθεί ότι αν το άγχος είναι χρόνιο και παρατεταμένο ή αν το βρέφος έχει υποφέρει σοβαρή παραμέληση και έχει λίγα ερεθίσματα και λίγες εμπειρίες φροντίδας και υποστήριξης από το περιβάλλον του, μπορεί τα επίπεδα της κορτιζόλης να μειωθούν δραματικά με την πάροδο του χρόνου. Τα χαμηλά επίπεδα κορτιζόλης συνδέονται με το συναισθηματικό και σωματικό μούδιασμα (freeze responses). Στην πραγματικότητα, τα παιδιά που βιώνουν συναισθηματική στέρηση και παραμέληση κατά την περίοδο της πρώιμης ανάπτυξης του εγκεφάλου μπορεί να διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο απωλειών στο μετωπιαίο φλοιό. Ο Siegel δείχνει ότι ‘οι ασφαλείς και υγιείς δεσμοί στην πρώιμη παιδική ηλικία μπορεί να συμβάλλουν στην ενοποίηση της λειτουργίας των δύο ημισφαίριων’ (integration of function between the two hemispheres) (citedin Ikeda, 2014). Επιπλέον, η βέλτιστη ανάπτυξη των πιο πολύπλοκων συστημάτων του εγκεφάλου, όπως του φλοιού, απαιτεί υγιή ανάπτυξη των λιγότερο πολύπλοκων συστημάτων, όπως του μέσου εγκεφάλου και του στελέχους του εγκεφάλου, ο οποίος ρυθμίζει το κεντρικό νευρικό σύστημα, διότι τα διάφορα συστήματα του εγκεφάλου αναπτύσσονται με διαδοχικό τρόπο και είναι αλληλοεξαρτώμενα.
Όμως, παρόλο που τώρα υπάρχουν όλο και περισσότερα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η παιδική ηλικία παίζει καταλυτικό ρόλο στη μετέπειτα διαμόρφωση μας, εκατομμύρια παιδιά σε όλον τον κόσμο, αυτή τη στιγμή, είναι θύματα εκμετάλλευσης, φτώχιας, βασανισμού, εξευτελισμού, εγκατάλειψης, σοβαρής παραμέλησης και φυσικής, συναισθηματικής και σεξουαλικής κακοποίησης. Τα παιδιά που θα καταφέρουν τελικά να επιβιώσουν αναπόφευκτα θα επικεντρωθούν στην αντιμετώπιση αυτών των αρνητικών εμπειριών όσο καλύτερα μπορούν και αναπόφευκτα θα καταφύγουν σε φυσικούς μηχανισμούς άμυνας, οι οποίοι είναι προσαρμοστικοί στο περιβάλλον που αντιλαμβάνεται ο εγκέφαλος, χάνοντας όμως καθοδόν μεγάλο μέρος από τις δυνατότητές τους. Από όλους τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους αποτυγχάνουμε όσον αφορά στα παιδιά μας, η σεξουαλική κακοποίηση είναι ο χειρότερος διότι είναι ‘η πιο επίμονη, διάχυτη και καταστροφική αποτυχία της ανθρωπότητας’ (Perry, 2013). Οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις αυτής είναι πολυδιάστατες και ως επί το πλείστον αρνητικές, διότι, ‘ενώ είναι αλήθεια ότι η δύναμη και η ανθεκτικότητα που μπορεί να παρατηρηθεί μετά από κακοποίηση είναι μέρος ενός εκ των καλυτέρων γνωρισμάτων του είδους μας, το κόστος αυτής της μετά-τραυματικής σοφίας είναι ψηλό’ (Perry, 2013). Η σεξουαλική κακοποίηση αυξάνει τον κίνδυνο αντιμετώπισης σοβαρών προβλημάτων σωματικής και ψυχικής υγείας, έχει επιπτώσεις στις σχέσεις μας με τους άλλους, συνδέεται με εθισμούς και διατροφικές διαταραχές, προκαλεί ακαδημαϊκά και εργασιακά προβλήματα, αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο της εκ νέου θυματοποίησης στην ενήλικη ζωή και υπονομεύει τις δυνατότητες μας γενικότερα. Επιπλέον, το οικονομικό κόστος είναι τεράστιο για την κοινωνία, και ακόμη μεγαλύτερο κόστος αποτελούν οι χαμένες δυνατότητες δημιουργικότητας, παραγωγικότητας και ανθρωπιάς. Η παράληψη λοιπόν προστασίας των παιδιών οδηγεί βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα σε πολλαπλά προβλήματα για την κοινωνία στο σύνολό της και παράλληλα συμβάλλει στην αύξηση της βίας. Χωρίς υγιείς εμπειρίες και δεσμούς τα βρέφη μπορεί να μην αναπτύξουν την νευροβιολογική ικανότητα να σχηματίζουν υγιείς σχέσεις, να ελέγχουν τα συναισθήματά τους, να έχουν ενσυναίσθηση και να μπορούν να αγαπούν και να σέβονται τους άλλους. Οπότε οι επιλογές μας ως ενήλικες, σχετικά με την κάθε νέα γενιά, είτε αυτό αφορά στην ανατροφή των παιδιών μας και στη διδασκαλία τους, είτε στη δημιουργία πολιτικών και εκπαιδευτικών συστημάτων, νόμων και κοινωνικών δομών και θεσμών, που προστατεύουν ή αδυνατούν να προστατεύσουν τα παιδιά, θα επηρεάσουν βαθιά την κοινωνία και το μέλλον μας ως είδος. Ο Dan Siegel πιστεύει ότι η ζωή είναι ένα ταξίδι προς την ολοκλήρωση / ενοποίηση, της οποίας η ορατή μορφή είναι η καλοσύνη και η συμπόνια, προς τον εαυτό μας και τους άλλους.
Τόνια Κυριαζή-Αλεξανδρή–Ιανουάριος, 2014
References
Allan Schorehttp://www.allanschore.com/