Μετρώντας τ’ αστέρια –  Οι επιπτώσεις της ηθικής παρενόχλησης –Εξερεύνηση της οργής και μεταμόρφωση της σε διορατικότητα και κινητοποίηση

«Για [τόσο] μικρά πλάσματα όπως είμαστε εμείς, η απεραντοσύνη μπορεί να είναι ανεκτή μόνο μέσω της αγάπης» Carl Sagan

“Εγώ τουλάχιστον ονειρεύομαι μιαν ανθρωπότητα που θα’ χει βάλει ως πρώτο στόχο την κατάκτηση της γνώσης, μιαν ενωμένη ανθρωπότητα που θα ταξιδεύει προς τ’ άστρα» Παύλος Καστανάς https://www.youtube.com/watch?v=2pbkWZMeUts

 «Πρόσφατα κατατέθηκε σχέδιο νόμου σύμφωνα με το οποίο το καψόνι θεωρείται παράνομο και τιμωρείται κάθε πράξη που εξευτελίζει ή ταπεινώνει το άτομο στο σχολικό και κοινωνικό-εκπαιδευτικό περιβάλλον. Αν δεν θέλουμε οι ανθρώπινες σχέσεις μας να ρυθμίζονται απόλυτα από τους νόμους οφείλουμε να παρέμβουμε προληπτικά στο χώρο των παιδιών» Marie-France Hirigoyen

“Απομακρυνθείτε από τις αντιδράσεις της κόκκινης ζώνης (ζώνη οργής) και παρατηρήστε αυτές, ωσάν να βγαίνατε από μια ταινία και να πηγαίνατε είκοσι σειρές πίσω στο θέατρο για να την παρακολουθήσετε.” Rick Hanson

Η σημερινή ανάρτηση είναι συνέχεια των δύο προηγούμενων και αντικατοπτρίζει επίσης μερικά από τα πράγματα με τα οποία ασχολούμαι τις τελευταίες εβδομάδες. Έτσι, στη σημερινή ανάρτηση θα αναφερθώ στο βιβλίο της Dr Marie-France Hirigoyen, Ηθική Παρενόχληση: Η Κρυμμένη Βία στην Καθημερινή Ζωή, σε ένα όμορφο πολιτιστικό γεγονός που παρακολούθησα και αφορούσε την αστροφυσική και τη μουσική του Παύλου Καστανά και Γιάννη Ρούσσου. Θα δώσω επίσης ένα link για ένα κείμενο του Dr Rick Hanson σχετικά με την οργή και πώς μπορούμε να «καθίσουμε μαζί της» και να την μετατρέψουμε σε δράση και διορατικότητα. Τέλος, θα μοιραστώ ένα μέρος ενός πίνακα που δουλεύω αυτόν τον μήνα.

Α. Στην ανάρτηση της  6^ης  Αυγούστου έκανα μια σύντομη αναφορά στο βιβλίο της Dr Marie-France Hirigoyen,, το οποίο καλύπτει μια σειρά θεμάτων που σχετίζονται με ψυχολογική βία και χειραγώγηση και τις κόκκινες σημαίες (red flags) που θα μπορούσαν να προειδοποιήσουν κάποιον για τις δυναμικές διαστροφικής επικοινωνίας σε ποικίλα πλαίσια. Στην προηγούμενη  ανάρτηση επικεντρώθηκα σε αυτόν τον τύπο διεστραμμένης επικοινωνίας. Στο σημερινό δεύτερο μέρος θα εστιάσω τις σοβαρές συνέπειες αυτού του τύπου σχέσεων και επικοινωνίας. Ο Hirigoyen αναλύει τους διάφορους τρόπους με τους οποίους η ηθική παρενόχληση μπορεί να επηρεάσει το άτομο που έχει πέσει θύμα – συχνά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μιλά για τις συνέπειες κατά τη φάση επιρροής και τις μακροπρόθεσμες συνέπειες. Τα διάφορα στάδια της περιόδου επιρροής είναι: παραίτηση, σύγχυση, αμφιβολία, άγχος, φόβος και απομόνωση. Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες περιλαμβάνουν σοκ, απορρύθμιση, χωρισμός ή εγκατάλειψη της εργασίας ή του εκπαιδευτικού πλαισίου, για παράδειγμα, ανάλογα με το αν πρόκειται για προσωπική ή εργασιακή σχέση, και τέλος, ενδυνάμωση και ανάπτυξη.

Πριν συνεχίσω θα ήθελα να πω ότι όπως και η Hirigoyen χρησιμοποιώ τον όρο θύμα για να αναδείξω την πραγματικότητα της αδικίας ή κάποιου είδους κακοποίησης που έχει συμβεί, αλλά δεν υπονοώ ότι η ταυτότητα του θύματος είναι η μόνη πτυχή της ολότητας ενός ανθρώπου ή ότι είναι μόνιμη ιδιότητα ή κατάσταση και ότι το άτομο δεν αλλάζει ή ότι δεν αναπτύσσεται. Ο τομέας της θυματολογίας (victimology) μπορεί να είναι σημαντικός επειδή κάποια γεγονότα μπορούν να προβλεφθούν και τα μελλοντικά θύματα μπορούν να συνειδητοποιήσουν δικές τους μη ωφέλιμες στάσεις, περιοριστικές πεποιθήσεις, ευάλωτα και δυνατά σημεία καθώς και ικανότητες, και να αντιληφθούν πιο εύκολα κόκκινες σημαίες (red flags), μη ασφαλείς καταστάσεις και πιθανούς θύτες. Στον εργασιακό χώρο η γνώση βοηθά το άτομο να αντισταθεί και να μειώσει τις πιθανότητες κατηγοριών και περαιτέρω υπονόμευσης. Ένας ορισμός υποδηλώνει ότι η θυματολογία αφορά μεταξύ άλλων την ένταξη αλλά και την ενσωμάτωση (integration) όλης της εμπειρίας από το άτομο που έχει βιώσει την θυματοποίηση. Η Hirigoyen επίσης επισημαίνει ότι ο καθένας θα μπορούσε να καταστεί θύμα. Γράφει: «Κατά τον Rene Girard, στις πρωτόγονες κοινωνίες οι αντιζηλίες μεταξύ ατόμων της ίδιας ομάδας δημιουργούσαν καταστάσεις αδιαφοροποίητης βίας που εξαπλώνονταν με μιμητισμό και έβρισκαν διέξοδο σε μια κορύφωση, στην εξόντωση ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας ανθρώπων…… Ο θάνατος του αποδιοπομπαίου τράγου επέφερε την εκτόνωση της βίας και την  ηρωοποίηση του θύματος. Στην εποχή μας τα θύματα δεν ηρωοποιούνται πλέον, αλλά αν δεν μπορούν να θεωρηθούν αθώα πρέπει οπωσδήποτε να θεωρηθούν αδύναμα…. Εδώ αντίθετα θα δούμε ότι τα θύματα επιλέγονται συνήθως λόγω κάποιου χαρακτηριστικού που διαθέτουν και που επιδιώκει να οικειοποιηθεί ο θύτης». Ακόμα κι αν κάποιος δεν έχει, ως «αποδιοπομπαίος τράγος», οδηγηθεί στον θάνατο, όταν ένα μέλος οποιασδήποτε ομάδας αρχίζει να αλλάζει και να γίνεται περισσότερο ο εαυτός του αυτό απειλεί την ομοιόσταση (homeostasis) των ομάδων στις οποίες ανήκει, είτε την οικογενειακή είτε τις μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες. Όταν κάποιος αποφασίζει να μην «διαβάζει τα παλιά σενάρια», αυτό απαιτεί αλλαγή στους ρόλους των γύρω του επίσης, πράγμα που οδηγεί σε αντίσταση και αντιδράσεις με πολλές επιζήμιες βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες.

Στην εισαγωγή του κεφαλαίου για τον αντίκτυπο της ηθικής παρενόχλησης η Hirigoyen γράφει: «Όπως συμβαίνει σε μια ταινία του Χίτσκοκ, αλλά και στην Ισπανίδα αιχμάλωτο του Ντερβένι Μάμετ (1997), η πλοκή είναι πάντα η ίδια: το θύμα δεν βλέπει ότι χειραγωγείται, το καταλαβαίνει μόνο όταν η βία είναι έκδηλη και παρεμβαίνουν τρίτοι. Η σχέση αρχίζει με γοητεία και σαγήνη και τελειώνει με τρομακτική ψυχοπαθολογική συμπεριφορά. Ωστόσο, τα άτομα που χειραγωγούν αφήνουν ίχνη που ερμηνεύονται εκ των υστέρων, όταν το θύμα έχει ξεφύγει κάπως από την επιρροή και έχει συνειδητοποιήσει την χειραγώγηση. Η Hirigoyen γράφει:  «Όπως έχει αποδειχθεί, κατά την πρώτη φάση το θύμα παραλύει. Η εξόντωση επέρχεται στο επόμενο στάδιο».

Αρχικά η άσκηση της επιρροής προκαλεί α) σύγχυση στο θύμα που συχνά παραπονιέται ότι το μυαλό του είναι άδειο, ότι δυσκολεύεται να σκεφτεί, ότι νιώθει μείωση των ικανοτήτων του, κι αισθάνεται έναν ακρωτηριασμό κάθε αυθόρμητου κομματιού του. Επίσης, η Hirigoyen αναφέρει ότι: «Σε αυτή την ψυχική μάχη το θύμα «αδειάζει» εντελώς και παραιτείται από την ταυτότητα του…». Η σύγχυση προκαλεί αγωνία και ακινητοποίηση. Στο μέρος του βιβλίου που περιγράφει β) την αμφιβολία η συγγραφέας γράφει ότι «πρόκειται για μια ασύλληπτη διαδικασία. Τα θύματα και οι πιθανοί μάρτυρες δεν μπορούν να πιστέψουν αυτό που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια τους  γιατί αυτού του είδους η βία και η αναλγησία  είναι αδιανόητες για κάθε φυσιολογικά άτομο και δύσκολα αντιληπτές. Υπάρχει η τάση να αποδίδονται στο θύτη αισθήματα (ενοχή, θλίψη, τύψεις) τα οποία του είναι άγνωστα. Το θύμα είναι αποσβολωμένο, δεν καταλαβαίνει  τίποτα και αρνείται την πραγματικότητα…». Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι η αποδοχή του εύρους της υποταγής από το θυματοποιημένο άτομο γίνεται με δυσκολία και προκαλεί έντονο άγχος.

Στο κομμάτι του βιβλίου όπου γίνεται αναφορά στο γ) άγχος που βιώνει το θύμα η Hirigoyen γράφει: με το άγχος ο οργανισμός αντιδρά, τίθεται σε κατάσταση συναγερμού, παράγει ορμόνες, καταβάλλεται το ανοσοποιητικό σύστημα και μεταβάλλονται  οι νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου…..». Ξέρουμε ότι όταν το άγχος δεν είναι χρόνιο και το άτομο καταφέρνει να το διαχειριστεί ο οργανισμός επανέρχεται σε κάποιο επίπεδο ισορροπίας. Όταν όμως μια κατάσταση παρατείνεται ή επαναλαμβάνεται σε τακτικά διαστήματα, αυτό υπερβαίνει τις ικανότητες προσαρμογής μας κι έτσι οι συνεχείς μεταβολές στο νευρικό σύστημα και η παρατεταμένη παραγωγή  ορισμένων ορμονών σε υψηλά ποσοστά έχει χρόνιες επιπτώσεις στην φυσιολογία και ψυχολογία του ατόμου. Το χρόνιο άγχος μπορεί να πάρει διάφορες μορφές και να επηρεάσει την υγεία και τη ζωή του ατόμου με πολλαπλούς τρόπους. Στο στάδιο του δ) φόβου πλέον το άτομο είναι σε μια συνεχή  κατάσταση επιφυλακής ωσάν να περπατά πάνω σε «σπασμένα τσόφλια αυγών» (walking on eggshells). Ο θύτης αποφεύγει το στρες, τον φόβο η τον πόνο φορτώνοντας τα στον άλλον, το δε θύμα δεν έχει τρόπο διαφυγής μέχρι να καταλάβει την διαδικασία και τις δυναμικές. Τέλος η ε) απομόνωση εντείνει όλα τα παραπάνω. Επιπλέον το θύμα δεν μιλάει σε κανένα για αυτό που συμβαίνει οπότε δεν έρχεται και καμία βοήθεια. Η Hirigoyen γράφει «η υπόγεια εξόντωση δεν περιγράφεται με λόγια…. Η βία είναι φανερή μόνο για το θύμα. Πώς να διανοηθούν οι γύρω τι συμβαίνει;…».

Δεύτερον, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις περιλαμβάνουν σοκ και δυσπιστία καθώς το θύμα συνειδητοποιεί τι έχει συμβεί. Όλα μοιάζουν να καταρρέουν. Η Hirigoyen γράφει: «είναι μια αίσθηση άγριας παραβίασης, κατάπληξης, ξεχειλίσματος, κατάρρευσης, την οποία τα θύματα περιγράφουν ως σωματική επίθεση…». Επίσης το άτομο συνειδητοποιεί την παθολογική ίσως διαλλακτικότητα και ανοχή του που αποτελούν πρόσφορο έδαφος για τη χειραγώγηση των άλλων. Η Hirigoyen μας θυμίζει ότι οι αντοχές του ανθρώπου δεν είναι ανεξάντλητες και το θύμα συχνά οδηγείται στον ψυχικό θρυμματισμό και στην εξουθένωση, σε αποπροσανατολισμό, στην απορύθμιση και στην επιδείνωση της υγείας, σε μετά-τραυματικό στρες, έντονη απώλεια βάρους, δικαστικές διαδικασίες και άλλες απτές απώλειες. Συχνά σε αυτή την φάση το άτομο μπορεί να οδηγηθεί στον ψυχίατρο ή να παρουσιάσει τάσεις αυτοκτονίας κυρίως όταν συνειδητοποιήσει το εύρος της θυματοποίησης και το ότι δεν θα βρει το δίκιο του ή δεν θα υπάρξει σημαντική αποκατάσταση. Ο θύτης σε αυτό το στάδιο συχνά θα εξωθήσει το θύμα στα όρια του κατά προτίμηση σε δημόσιο χώρο.

Σε αυτό το σημείο θα διακόψω την αφήγηση διότι τα επόμενα στάδια: του χωρισμού ή της εγκατάλειψης του χώρου εργασίας και της επούλωσης και της ενδυναμωτικής ανάπτυξης αποτελούν μέρος της λύσης, της θεραπείας και της βοήθειας που είναι μια άλλη μεγάλη κουβέντα και ίσως και το θέμα ενός άλλου κειμένου.

Β. Στην προηγούμενη ανάρτηση συμπεριέλαβα ένα απόσπασμα του αστροφυσικού Παύλου Καστανά, επειδή είχε σχέση με τον πλανήτη και το σύμπαν και την ανθρώπινη ικανότητά μας για καταστροφή, αλλά και επειδή την περασμένη εβδομάδα παρακολούθησα μια πρωτότυπη πολιτιστική εκδήλωση με τίτλο Παιδιά των Άστρων. Πραγματοποιήθηκε σε υπαίθριο χώρο κάτω από τα δέντρα και έναν φωτεινό νυχτερινό ουρανό. Ο αστροφυσικός, δάσκαλος και ομιλητής, Παύλος Καστανάς ή  Astronio, όπως είναι γνωστός, μίλησε για την αστροφυσική, τους γαλαξίες, το σύμπαν, το Big Bang και άλλα ενδιαφέροντα πράγματα, με έναν τόσο ευχάριστο τρόπο που θα μπορούσε ενδεχομένως να καθηλώσει ακόμη και εκείνους που δεν έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την επιστήμη, ενώ ο φίλος του μουσικός, Γιάννης Ρούσσος, τραγούδησε τραγούδια από το ελληνικό ρεπερτόριο που αναφέρονταν σε πλανήτες και γαλαξίες, πολλά από τα οποία ήταν μελοποιημένα ποιήματα γνωστών ποιητών.

Ο Παύλος Καστανάς διαθέτει επίσης ένα κανάλι στο διαδίκτυο για τη διάδοση επιστημονικών γνώσεων και ειδήσεων. Πιστεύει στην αναγκαιότητα του εκδημοκρατισμού της γνώσης και ανησυχεί για το γεγονός ότι δημιουργήσαμε μια ελίτ γνώσης, η οποία παραμένει στα πανεπιστήμια, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος που δεν καταλαβαίνει πολύ ή δεν γνωρίζει τι συμβαίνει, επηρεάζει ωστόσο τις εξελίξεις στον πλανήτη.  Η γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στους επιστήμονες και στο ευρύ κοινό αποτελεί τον βασικό σκοπό της προσπάθειάς του. Σε μια συνέντευξή του αναφέρει ότι: «Η αστροφυσική έχει αποκαλύψει ένα συναρπαστικό σύμπαν και έχει αλλάξει ριζικά ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τη θέση μας μέσα σε αυτό. Αυτή η γνώση όμως τελικά δεν φτάνει στην κοινωνία και αυτό το θεωρώ τεράστιο πρόβλημα. Είναι σαν να υπάρχουν “ανθρωπότητες διαφορετικών ταχυτήτων”. Δηλαδή από τη μια έχεις ανθρώπους που προσπαθούν να καταλάβουν τι συμβαίνει μέσα σε μια μελανή οπή και μέσα από ποιες φυσικές διεργασίες προέκυψε το σύμπαν και από την άλλη έχεις ανθρώπους που δεν ξέρουν τι είναι τα άστρα που βλέπουν το βράδυ στον ουρανό. Εμένα με τρομάζει αυτό, δείχνει ότι είμαστε διχασμένοι ως ανθρωπότητα σε ένα πολύ θεμελιώδες κομμάτι της ύπαρξής μας». (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ – 4/3/2019)

Γ. Τέλος, θα κλείσω αυτή την ανάρτηση δίνοντας ένα link (https://www.rickhanson.net/beware-of-anger/) για το εβδομαδιαίο ενημερωτικό δελτίο του Dr Rick Hanson, Just One Thing, όπου αυτή την εβδομάδα συζητά τόσο τη σημασία του να νιώθουμε και να διερευνούμε την οργή μας, όσο και τις αρνητικές επιπτώσεις της οργής στη φυσιολογία, τη συμπεριφορά και τις σχέσεις μας.  Όπως γνωρίζουμε, η οργή μπορεί να μας παρακινήσει να δράσουμε, να θέσουμε όρια, να συνειδητοποιήσουμε την αδικία ή την κακοποίηση και να μας προειδοποιήσει για υποκείμενα συναισθήματα όπως αυτά του φόβου ή της θλίψης, αλλά πρέπει να μείνουμε με το θυμό μας για λίγο και να κάνουμε μια παύση πριν δράσουμε έτσι ώστε να μην χάσουμε το έλεγχο από την οργή μας ή άλλα έντονα συναισθήματα, και προκειμένου να ενεργήσουμε σοφά και αποτελεσματικά, τόσο στην ιδιωτική μας ζωή όσο και σε ευρύτερα πλαίσια.

Όπως λέει κι ο Rick Hanson: «Ο θυμός είναι ένας ιδιαίτερα δυνατός κατεργάρης ιδίως εντός και μεταξύ ομάδων. Μπορείτε να το δείτε σε όλες τις κλίμακες, από κλίκες στο γυμνάσιο μέχρι κουτσομπολιά γραφείου, στην πολιτική έως στον πόλεμο. Μια ομάδα συχνά σχηματίζεται γύρω από κοινά παράπονα και στη συνέχεια υπερασπίζεται και διακηρύσσει αυτά τα παράπονα, ανεξάρτητα από τα γεγονότα για να διατηρήσει τη συνοχή και την ταυτότητά της. Είτε στην αυλή του σχολείου στην 5η τάξη είτε σε έθνη σε όλη την ιστορία, οι αυταρχικοί ηγέτες έχουν εκμεταλλευτεί την ευαλωτότητα των κοινωνικών πρωτευόντων (των ανθρώπων δηλαδή) στην επίδραση των παραπόνων, προκειμένου να αποκτήσουν και να διατηρήσουν την εξουσία, διογκώνοντας ή ακόμη και εφευρίσκοντας παράπονα, ενώ υπόσχονται να προστατεύσουν την ομάδα και να εκδικηθούν όσους την αδίκησαν. Δεν είναι μικρό πράγμα να βρείτε τον δικό σας δρόμο μέσα σε μια τέτοια ομάδα με έναν τέτοιο ηγέτη. Να βρεις έναν τρόπο να συσχετιστείς με αυτούς που ανήκουν σε τέτοιες ομάδες με ηθική διαύγεια και δύναμη καρδιάς – χωρίς να θολώσεις ή να μολυνθείς από θυμό …… Στην διαλογιστική μου παράδοσή, έχω ακούσει ότι η οργή είναι σαν να πετάς καυτά κάρβουνα με γυμνό χέρια: καίγονται και οι δύο άνθρωποι. Στις σχέσεις, στις οικογένειες, στους οργανισμούς, στις χώρες και στον κόσμο όλο, έχει υπάρξει τόσο πολύ κάψιμο ήδη στην κοινή μας ανθρώπινη ιστορία. Πολύ κάψιμο. Πάρα πολλά μυαλά κάηκαν από οργή».