Περιοριστικές πεποιθήσεις, συναισθήματα και αλλαγή              Edited

 «Αν δεν μπορείς να μάθεις, είσαι χαμένος. Τελεία και παύλα. Αυτό είναι σαν μια από τις θεμελιώδεις περιοριστικές πεποιθήσεις – οτιδήποτε εμποδίζει την ικανότητά κάποιου να μαθαίνει και να αναπτύσσεται με την πάροδο του χρόνου». Rick Hanson, PhD

«Πάντα λέω ότι «το μισό από αυτό που είστε είναι οι άλλοι άνθρωποι», πράγμα που σημαίνει ότι οι πεποιθήσεις, οι στάσεις και οι προκαταλήψεις των ανθρώπων γύρω σας γίνονται σταδιακά δικές σας». Michael Taft

«Λαβύρινθους που φτιάχνουμε ή που μας επιβάλουνε και τρέχουμε από δαίμονες, ιδέες έμμονες κι ανθρώπους. Μας τρώει κάτι μέσα μας και χάνουμε τη μπέσα μας. Κι αυτοί που δεν αντέξαμε και καταρρεύσαμε στα ψεύτικα του κόσμου, οι πιο ακριβοθώρητοι, σκληροί, σχεδόν αόρατοι μπορέσαμε να γίνουμε, για να μείνουμε καθ` ένας ο εαυτός του…… Τη γαλήνη ψάχνουμε, μεγάλη λέξη άκου με και πάμε τρέχοντας, έχοντας για όλα συγχωροχάρτι. Κι αν βρίσκαμε το θάρρος μας να διώξουμε το βάρος μας και σ` ότι ονειρευόμαστε να μη φοβόμαστε…….» (στίχοι Παυλίνα Βουλγαράκη)

Στη σημερινή ανάρτηση παρέχω κάποιες σημειώσεις σχετικά με τα schemata /σχήματα, τις περιοριστικές πεποιθήσεις και τα συναισθήματα για να συνοδεύσω το υλικό που μοιράζομαι, συγκεκριμένα, δύο πρόσφατα podcast: Πώς να ξεπεράσει κανείς τις περιοριστικές πεποιθήσεις στη διεύθυνση: https:/ /www.rickhanson.net/being-well-podcast-overcome-your-limiting-beliefs/ & Πώς να σπάσετε τα παλιά σας πρότυπα σκέψης στη διεύθυνση: https://www.rickhanson.net/being-well-podcast-break-your-old-patterns/

Σχήματα / Schemata

Εν συντομία, τα σχήματα είναι γνωστικό-συναισθηματικές  δομές που ο καθένας μας  χρησιμοποιεί για να οργανώσει τη γνώση και να καθοδηγήσει τις γνωστικές διαδικασίες και τη συμπεριφορά του. Μέσα στα σχήματα υπάρχουν βαθιά ριζωμένες γνωστικές δομές και πεποιθήσεις που βοηθούν στον καθορισμό της ταυτότητας ενός ατόμου σε σχέση με τους άλλους και τον κόσμο. Επομένως, ρυθμίζουν την ενδοπροσωπική και την διαπροσωπική προσαρμογή του ατόμου, την συμπεριφορά και τις αποφάσεις του. Τα σχήματα καθορίζονται από τις πρώιμες προσωπικές εμπειρίες και τον κοινωνικό λόγο (social discourse) και πρακτικές. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν σχήματα για να κατηγοριοποιήσουν αντικείμενα και γεγονότα βάση κοινών χαρακτηριστικών, προκειμένου να ερμηνεύσουν και να προβλέψουν τον κόσμο. Οι νέες πληροφορίες συχνά επεξεργάζονται ανάλογα με το πώς ταιριάζουν στις ήδη υπάρχουσες νοητικές δομές, πράγμα που μερικές φορές  εμποδίζει την αλλαγή στους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς.

Μη προσαρμοστικά σχήματα

«Πάντα λέω ότι «το μισό από αυτό που είστε είναι οι άλλοι άνθρωποι», πράγμα που σημαίνει ότι οι πεποιθήσεις, οι στάσεις και οι προκαταλήψεις των ανθρώπων γύρω σας γίνονται σταδιακά δικές σας» Michael Taft

Τα σχήματα περιέχουν βασικές πεποιθήσεις που συνήθως δημιουργούνται στην πρώιμη παιδική ηλικία ως αποτέλεσμα των εμπειριών ενός ατόμου με γονείς / φροντιστές και άλλα άτομα. Οι διάφορες μορφές ασφαλoύς και ανασφαλούς προσκόλλησης μας δίνουν ένα είδος σεναρίου για το πώς υποτίθεται θα πρέπει να είναι οι σχέσεις μας και τι μας επιτρέπεται να κάνουμε. Τα σχήματα βοηθούν στην οργάνωση της γνώσης των ανθρώπων σχετικά με τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους και με τον κόσμο και χρωματίζουν τις προσδοκίες τους για το μέλλον είτε θετικά είτε αρνητικά. Σύμφωνα με τους Young και Klosko, τα πρώιμα δυσπροσάρμοστα σχήματα που αποκτούμε επηρεάζουν σημαντικά τη ζωή μας, πρώτον, επειδή περιλαμβάνουν απόλυτες πεποιθήσεις (unconditional beliefs) για το ποιοι είμαστε, τι μπορούμε να περιμένουμε από μια σχέση και για το πώς λειτουργεί ο κόσμος. Δεύτερον, τα σχήματα αντιστέκονται στην αλλαγή επειδή αναπτύχθηκαν στην πρώιμη παιδική ηλικία (μπορεί να είναι και προλεκτικά) και στην εφηβεία, και τρίτον, επειδή αυτοδιαιωνίζονται είναι πολύ ανθεκτικά στην αλλαγή. Δεδομένου ότι συχνά είναι το αποτέλεσμα: πρώιμων τραυμάτων, παραμέλησης, στέρησης, επαναλαμβανόμενων αρνητικών μηνυμάτων για τον εαυτό, περιοριστικών και καταπιεστικών κοινωνικών προσδοκιών, και της πρώιμης κατανόησης των εμπειριών μας, σχηματίζουν τον πυρήνα της αυτοαντίληψης του ατόμου. Ένας λόγος για τον οποίο τα  σχήματα είναι τόσο ανθεκτικά στην αλλαγή είναι επειδή ενεργοποιούνται επανειλημμένα από διάφορα γεγονότα ή πράγματα που μοιάζουν με τις αρχικές εμπειρίες, εκτός κι αν διαταράξουμε την διαδικασία και αντικαταστήσουμε τις παλιές πεποιθήσεις με νέες.

Όπως ανέφερα, πολλά μη προσαρμοστικά σχήματα δημιουργούνται όταν οι βασικές ανάγκες της πρώιμης παιδικής ηλικίας δεν ικανοποιούνται επαρκώς. Αυτές οι βασικές ανάγκες είναι: ασφάλεια, σύνδεση και αγάπη, αυτονομία και ρεαλιστικά όρια, αυτό-έκφραση και ευκαιρία να αναπτυχθεί η αυτοεκτίμηση. Τα βρέφη στα οποία δεν παρέχεται ένα σχετικά σταθερό συναισθηματικό περιβάλλον ή που δεν λαμβάνουν αρκετά καλή φροντίδα μπορεί να αναπτύξουν ένα σχήμα εγκατάλειψης, για παράδειγμα. Όταν τα παιδιά δεν λαμβάνουν αρκετή αγάπη, καθοδήγηση και προσοχή, μπορεί να αναπτύξουν ένα σχήμα συναισθηματικής στέρησης ή αποξένωσης. Η αυτονομία επιτρέπει υγιή ανεξαρτησία. Εάν οι γονείς / φροντιστές αποτύχουν να διδάξουν την αυτοδυναμία και την ευθύνη, μπορεί να αναπτύξουν ένα σχήμα ανικανότητας, για παράδειγμα. Η αυτοεκτίμηση απαιτεί τα παιδιά να λαμβάνουν αγάπη, σεβασμό και αποδοχή.  Η έλλειψη αυτών των στοιχείων μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός σχήματος ελαττωματικότητας και ντροπής. Σε ένα στοργικό περιβάλλον που ευνοεί την ανάπτυξη, τα παιδιά ενθαρρύνονται να εκφράσουν ανάγκες και επιθυμίες. Όταν αυτή η φυσική αυτοέκφραση αποθαρρύνεται ή τιμωρείται, είτε από τους γονείς είτε από άλλα άτομα με τα οποία έρχεται σε επαφή το παιδί, τα παιδιά αισθάνονται ότι οι ανάγκες και τα συναισθήματά τους δεν έχουν σημασία και στη συνέχεια μπορεί να αναπτύξουν ένα σχήμα υποταγής, τελειομανία ή έναν υπερβολικά ανεπτυγμένο εσωτερικό κριτή. Τέλος, όταν οι γονείς τείνουν να είναι πολύ επιτρεπτικοί και υπερβολικά επιεικείς, τα παιδιά μπορεί να αναπτύξουν την πεποίθηση ότι είναι ανώτερα (entitlement schema), κι ούτω καθεξής.

Ο ψυχολόγος Jeffrey Young έχει εντοπίσει δεκαοκτώ πρώιμα δυσπροσάρμοστα σχήματα. Πολλά από αυτά έχουν τη δυνατότητα να διαταράξουν και να βλάψουν τις διαπροσωπικές σχέσεις και να εμποδίσουν τη λήψη σοφών και αποτελεσματικών αποφάσεων. Ορισμένα σχήματα που σχετίζονται ιδιαίτερα με τα διαπροσωπικά προβλήματα μπορεί να είναι:

α) τελειομανία και έντονη αυτοκριτική. Σε αυτή την περίπτωση κάποιος έχει υψηλά εσωτερικά στάνταρντ, πιθανά  για να αποφύγει την κριτική ή την τιμωρία. β) σχήματα εγκατάλειψης και αστάθειας: μια βασική πεποίθηση ότι οι σημαντικοί άνθρωποι στη ζωή ενός ατόμου τείνουν να είναι αναξιόπιστοι και έτσι οι προσδοκίες εγκατάλειψης είναι μεγάλες. γ) σχήματα δυσπιστίας και κακοποίησης: η προσδοκία εδώ είναι ότι κάποιος θα τους πληγώσει,  κακοποιήσει ή παραμελήσει δ)  σχήμα συναισθηματικής στέρησης: σε αυτή την περίπτωση υπάρχει η προσδοκία ότι οι ανάγκες κάποιου για συναισθηματική υποστήριξη δεν θα ικανοποιηθούν. ε) σχήμα ελαττωματικότητας και ντροπής: η πεποίθηση ότι κάποιος είναι ελαττωματικός, κατώτερος ή/και ανάξιος να αγαπηθεί που δημιουργεί την προσδοκία ότι θα απορριφθεί. στ) σχήμα κοινωνικής απομόνωσης και αποξένωσης: η πεποίθηση ότι κάποιος δεν ανήκει ή είναι διαφορετικός από τους άλλους ζ) σχήμα εξάρτησης και / ή ανικανότητας: η πεποίθηση ότι είναι ανίκανος ή αβοήθητος η) σχήμα αποτυχίας: η πεποίθηση ότι είναι ανεπαρκής ή ανίκανος και τελικά θα αποτύχει θ) σχήμα ανωτερότητας: η πεποίθηση ότι κάποιος αξίζει προνόμια και είναι ανώτερος από τους άλλους ι)  σχήμα υποταγής: τείνει να ικανοποιεί τις ανάγκες των άλλων εις βάρος των δικών του αναγκών, μπορεί να τείνει προς την υποταγή σε άλλους για να αποφύγει αρνητικές συνέπειες ή να παραδίδει τον ελέγχου σε άλλους λόγω πραγματικού ή αντιλαμβανόμενου καταναγκασμού.

Ο αλυσοδεμένος ελέφαντας

Το παρακάτω σχέδιο το έκανα για μια παλαιότερη ανάρτηση (2016) ως μέρος μιας πρακτικής με την οποία πειραματιζόμουν εκείνη την περίοδο, altering books and visual journaling (μετατροπή βιβλίων και δημιουργία εικαστικού ημερολογίου).  Το θέμα του σχεδίου αντανακλά μια ιστορία την οποία διηγείται ο συγγραφέας και ψυχοθεραπευτής, Χόρχε Μπουκάι στο βιβλίο του, Ο αλυσοδεμένος ελέφαντας (Εικονογράφηση Gusti Limpi, Εκδόσεις OPERA). Αυτή η ιστορία απεικονίζει τη δυναμική της πρώιμης μάθησης και των ξεπερασμένων πεποιθήσεων που όμως συχνά ασυνείδητα καθορίζουν το παρόν. Δείχνει υπέροχα πώς οι πρώιμες εμπειρίες, τα παιδικά σχήματα και η εσωτερίκευση αρνητικών μηνυμάτων από το περιβάλλον μπορούν να μας κρατήσουν «αλυσοδεμένους» σε ορισμένους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς, κι επίσης μπορούν να επηρεάσουν την τρέχουσα εμπειρία και αντίληψή μας.

Απόσπασμα από το βιβλίο:

«Θυμάμαι που έκλεισα τα μάτια μου και φαντάστηκα το μικρό, το νεογέννητο ελεφαντάκι, να κάθεται δεμένο στο ξύλο. Το φαντάστηκα να σπρώχνει και να τραβάει την αλυσίδα κάθε μέρα, όλη μέρα, και να προσπαθεί να λυθεί…. Σχεδόν μπορούσα να το δω να κοιμάται κάθε νύχτα εξαντλημένο από την κούραση, με τη σκέψη πως το επόμενο πρωί θα ξαναπροσπαθούσε. Όλα ήταν μάταια το ξυλαράκι ήταν πολύ γερό για ένα νεογέννητο ζωάκι……. Ώσπου μια μέρα, την πιο θλιβερή μέρα της μικρής του ζωής, το ελεφαντάκι δέχτηκε ότι δεν μπορούσε να ελευθερωθεί και παραδόθηκε στη μοίρα του.

Κατάλαβα τότε γιατί αυτός ο τεράστιος και πανίσχυρος ελέφαντας που έβλεπα στο τσίρκο έμεινε αλυσοδεμένος. Ήταν πια σίγουρος πως ποτέ δεν θα μπορούσε να απελευθερωθεί από το ξυλάκι του ………. Το κακόμοιρο ζώο είχε την αποτυχία χαραγμένη στην ελεφαντινή μνήμη του και ποτέ, ποτέ πια δεν θα ξαναδοκίμαζε τη δύναμη του…. Μερικές φορές ξυπνάω με τη σκέψη ότι ο ελέφαντας μου, τελικά κάποια μέρα το επιχείρησε και κατάφερε να ξεριζώσει το ξύλο…»

Αλλαγή και ανάπτυξη

Η ψυχολογική ανάπτυξη και η συμπεριφορική αλλαγή απαιτούν, μεταξύ άλλων, την αλλαγή των σχημάτων μας, την αλλαγή των μη προσαρμοστικών πεποιθήσεών μας. Η γνωστική αλλαγή και η ανάπτυξη μπορούν να επιτευχθούν μέσω της διαδικασίας που ονομάζεται accommodation.. Ο Ελβετός ψυχολόγος Jean Piaget διέκρινε τη γνωστική προσαρμογή σε δύο βασικές διαδικασίες: την αφομοίωση (assimilation) και την προσαρμογή (accommodation). Η αφομοίωση είναι η διαδικασία ερμηνείας της πραγματικότητας με βάση το εσωτερικό μοντέλο του κόσμου ενός ατόμου (βασισμένο σε προηγούμενες γνώσεις και πρώιμη εμπειρία). Η προσαρμογή αντιπροσωπεύει τις αλλαγές που κάνει κάποιος σε αυτό το μοντέλο μέσω της διαδικασίας προσαρμογής στις νέες εμπειρίες.  Η προσαρμογή  είναι η διαδικασία αναδιάρθρωσης ή τροποποίησης των υπαρχόντων σχημάτων έτσι ώστε να ταιριάζουν με τις νέες πληροφορίες που αντικρούουν τα παλιά σχήματα.

Συναισθήματα

Όπως είναι λογικό, όταν ενεργοποιείται ένα σχήμα, παράγονται συναισθήματα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι τα μη προσαρμοστικά σχήματα συνδέονται με υψηλά επίπεδα οδυνηρών συναισθημάτων. Αυτό ονομάζεται schema affect  και μπορεί να περιλαμβάνει ντροπή, φόβο, θυμό, ενοχή, απόγνωση, μοναξιά, αίσθηση συναισθηματικής πείνας, απάθεια και ανία, κλπ. Μόλις ενεργοποιηθεί ένα σχήμα, τότε τα σχετικά συναισθήματα ενεργοποιούνται. Μέρος της διαδικασίας της ανάπτυξης και της αλλαγής απαιτεί να νιώθουμε και να εξερευνούμε όλο το φάσμα των συναισθημάτων μας, τόσο των ευχάριστων όσο και των επώδυνων. Σε περιόδους απώλειας ή προβλημάτων τα συναισθήματά μας μπορούν να μας προσφέρουν διορατικότητα. Η Karla McLaren, M.Ed, η οποία έχει ερευνήσει τα συναισθήματα, ισχυρίζεται ότι όλα τα συναισθήματα έχουν αξία και «σε περιόδους ανατροπής, απώλειας και προβλημάτων, πολλά συναισθήματα θα εμφανιστούν για να προσφέρουν τα δώρα τους και τις μοναδικές μορφές ευφυΐας τους. Εάν δεν το γνωρίζετε, μπορεί κατά λάθος να αντιμετωπίσετε πολλαπλά συναισθήματα σαν να είναι προβλήματα από μόνα τους». Ακόμα και οι αυτοκτονικές παρορμήσεις μπορούν να μας προειδοποιήσουν για πράγματα που δεν πάνε καλά και την βαθιά ανάγκη για αλλαγή. Η McLaren λέει ότι αν κάνουμε διάλογο με μια αυτοκτονική παρόρμηση κάτω από την απελπισία, συχνά ανακαλύπτουμε σύγκρουση μεταξύ του ποιοι είμαστε πραγματικά και αυτού που έχουμε γίνει και μια βαθιά επιθυμία για ζωή και αλλαγή.

Στις σύγχρονες κοινωνίες έχουμε κοινωνικοποιηθεί έτσι ώστε να καταστέλλουμε τα λεγόμενα «αρνητικά συναισθήματα» που έχει ως αποτέλεσμα να εξορίζουμε και να στιγματίζουμε ένα τεράστιο μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας μας με πολύ αρνητικές επιπτώσεις τόσο για την υγεία και την ευημερία μας, όσο και για τη λήψη αποφάσεών.  Για παράδειγμα, η λύπη μπορεί να φέρει διορατικότητα για αυτό που δεν μας αρέσει ή που μας λείπει και να μας βοηθήσει να απελευθερώσουμε  συναισθήματα και βάρη. η θλίψη (το πένθος) μας βοηθά να θρηνήσουμε και να απελευθερώσουμε ό, τι έχουμε χάσει. η κατάθλιψη λόγω συνθηκών (situational depression) μας προειδοποιεί για κάτι που δεν πάει καλά στη ζωή μας, η απάθεια και η ανία μπορεί να κρύβουν κατάθλιψη ή να μας επιτρέπουν κάποια αποστασιοποίηση σε καταστάσεις, όπου πρέπει απλώς να ανεχτούμε,, όπως μια δουλειά που δεν μας αρέσει, αλλά πρέπει να την κάνουμε για τα χρήματα, η ενοχή μας ειδοποιεί ότι έχουμε απομακρυνθεί από τις αξίες μας, κι ούτω καθεξής.

Στην προηγούμενη ανάρτηση αναφέρθηκα στο πώς η εξερεύνηση του θυμού μας μπορεί να επιφέρει αλλαγές ή να μας παρακινήσει να δράσουμε και πώς η μη διερεύνησή του μπορεί να οδηγήσει σε επιθετικότητα, καταστολή άλλων συναισθημάτων όπως φόβο ή ντροπή, και περισσότερο πόνο. Η επίλυση προβλημάτων απαιτεί επίγνωση όλων των συναισθημάτων μας. Αυτή η υπερβολική εστίαση στις σύγχρονες κοινωνίες στα θετικά συναισθήματα μόνο και η δυσλειτουργική ιδέα των «αρνητικών συναισθημάτων», την οποία η McLaren αναφέρει ως προκατάληψη τοξικής θετικότητας (toxic positivity bias) δεν μας εξυπηρετεί, αλλά είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να διατηρηθεί ο κοινωνικός έλεγχος και να αποτρέψουμε τους ανθρώπους από το να διαταράξουν το status quo (κατεστημένο) αποθαρρύνοντας την διαμαρτυρία ή την απαίτηση κοινωνικών αλλαγών .

Περιοριστικές πεποιθήσεις

Η συζήτηση στα Wellbeing podcasts των Forrest και Rick Hanson στα οποία αναφέρθηκα παραπάνω επικεντρώνεται σε μερικές από τις κοινές πεποιθήσεις και πρότυπα σκέψης που τείνουν να κρατάνε τους ανθρώπους κολλημένους, και κάποιους τρόπους για να ξεφύγουμε από τα παλιά πρότυπα και να δημιουργήσουμε πιο υποστηρικτικές και υπέρ της ανάπτυξης και της αλλαγής πεποιθήσεις. Κατά τη δεύτερη συζήτησή τους, υπογράμμισαν σημαντικές κατηγορίες περιοριστικών πεποιθήσεων: οι πεποιθήσεις που μας εμποδίζουν να μάθουμε με σημαντικούς τρόπους: οι πεποιθήσεις που αφορούν την ταυτότητά μας, την  αυτό-αντίληψη και την αίσθηση της αξίας του εαυτού μας, και οι πεποιθήσεις μας σχετικά με το αν μας αξίζουν καλά πράγματα.

Το επεισόδιο αυτής της εβδομάδας ξεκινά με τον Dr Rick Hanson, ο οποίος χρησιμοποιεί μια δυνατή αναλογία από τα ταξίδια του Gulliver για να περιγράψει τις τρομερές επιπτώσεις των περιοριστικών μας πεποιθήσεων.  Ως κάποια που δημιουργεί τέχνη, συνέθεσα αμέσως μια εικόνα στο μυαλό μου, κάτι που θα μπορούσα να σχεδιάσω ή να ζωγραφίσω.  Όμως ενώ είχα διαβάσει το βιβλίο ως παιδί δεν θυμήθηκα αμέσως τη συγκεκριμένη σκηνή. Αντιθέτως ξεπήδησε από τη μνήμη μια ιστορία του Roald Dahl, The Minpins (Οι Μικροσκοπίνοι). Έτσι λειτουργεί το μυαλό μας για να εξοικονομήσει ενέργεια, άλλοτε για καλό (εξοικονόμηση ενέργειας, ταχύτητα) κι άλλοτε όχι, και γι’ αυτό συχνά χρειάζεται να κάνουμε παύση και να αποκτήσουμε βαθύτερη επίγνωση των σκέψεων μας για να προχωρήσουμε σε έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο αντίληψης του εαυτού μας, της εμπειρίας μας και της ζωής γενικότερα. Συνεχώς φανταζόμαστε και κάνουμε γρήγορες συσχετίσεις, βασισμένες σε κοινά χαρακτηριστικά. Στην περίπτωση που ανέφερα τα κοινά στοιχεία των δυο ιστοριών ήταν οι μικροσκοπικοί άνθρωποι και η περιπέτεια.  Ας επιστρέψουμε όμως στην ιστορία, ο Gulliver αποκοιμιέται στη χώρα των μικροσκοπικών ανθρώπων και ξυπνάει δεμένος στο έδαφος από ένα εκατομμύριο λεπτές κλωστές, που τον κρατούν αλυσοδεμένο. Ο Rick Hanson λέει: «Σκέφτομαι ότι οι περιοριστικές πεποιθήσεις, μερικές από αυτές, μοιάζουν πραγματικά με αλυσίδες – πραγματικά μας κρατούν ακινητοποιημένους – αλλά πολλές  από αυτές τις πεποιθήσεις είναι αυτές οι μικρές νευρικές αμφιβολίες μας ή κάποιες αιτίες ή συμπεράσματα ή προσδοκίες που μουρμουρίζουν στο πίσω μέρος του μυαλού, που μας περιορίζουν σαν ιστός ή δίχτυ φτιαγμένο από χιλιάδες μικρά νήματα».

Η διαδικασία που ο Rick Hanson προτείνει σε αυτό το επεισόδιο, για το πώς να αλλάξουμε τις άχρηστες πεποιθήσεις μας και να μετακινηθούμε σε πιο ενδυναμωτικούς και θετικούς τρόπους ύπαρξης και να περάσουμε πέρα ​​από αυτό που δεν είναι καλό για εμάς είναι το PASS. Εν συντομία, το P σημαίνει παύση για να συνειδητοποιήσετε ότι ενεργοποιείται κάποιο παλιό σχήμα ξανά, παρατηρήστε συναισθήματα και αισθήσεις, μπορεί για παράδειγμα, να αισθάνεστε αφηρημένοι ή μουδιασμένοι ή περιορισμένοι. Εξετάστε τις πιθανές λειτουργίες που εξυπηρετεί η συγκεκριμένη πεποίθηση, τόσο τα πιθανά οφέλη όσο και τα μειονεκτήματα, καθώς και πώς οι πεποιθήσεις σας βοηθούν να αποφύγετε τις οδυνηρές εμπειρίες ή αλήθειες. Το A αντιπροσωπεύει την εκτίμηση των πραγμάτων που ήδη λειτουργούν στη ζωή σας, το γεγονότος ότι είστε ακόμα εδώ, ζωντανοί και αναπνέετε και ότι έχετε εσωτερικές δυνατότητες και κάποιους εξωτερικούς πόρους. Το S υποδηλώνει αλλαγή της περιοριστικής πεποίθησης. Να είστε αντικειμενικοί, να αμφισβητείτε την εγκυρότητα της πεποίθησης ακόμη και αν αυτή τη στιγμή σας βολεύει. Τέλος, το S αντιπροσωπεύει την είσοδο σε έναν νέο τρόπο ύπαρξης αφού έχετε αλλάξει κάποιες περιοριστικές πεποιθήσεις. Επικεντρωθείτε στα πιθανά θετικά αποτελέσματα αυτού του νέου τρόπου ύπαρξης και σκέψης.

Επίσης,  παρέχουν  παραδείγματα για να καταδείξουν πώς μια περιοριστική πεποίθηση μπορεί συχνά να αναδιατυπωθεί, για παράδειγμα, το ‘είμαι αγχώδης’ μπορεί να αναδιατυπωθεί ως ‘επιφυλακτικός’ – κάποιος που αποτρέπει κάτι αρνητικό  προκειμένου να προωθηθεί και να υποστηριχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα. Επίσης, συζητούν για τους παράγοντες περιορισμού του ρυθμού ανάπτυξης ή προόδου / rate limiting factors που τείνουν να έχουν τον πιο ισχυρό αντίκτυπο. Έτσι, οι πεποιθήσεις και άλλοι παράγοντες που «περιορίζουν τη μάθηση» παίζουν καθοριστικό ρόλο γιατί είναι απίστευτα σημαντικό να συνεχίσουμε να μαθαίνουμε κατά τη διάρκεια όλης της ζωής μας. Συμφωνώ βαθύτατα με αυτό γιατί αν η ζωή μου έχει διδάξει ένα πράγμα, αυτό είναι ότι οι διαδικασίες που εμποδίζουν τη μάθηση και οι ευρύτερες κοινωνικές πρακτικές που περιορίζουν ή αποθαρρύνουν τη μάθηση και την αλλαγή για την πλειοψηφία των ανθρώπων έχουν καταστροφικές συνέπειες και σίγουρα δεν εξυπηρετούν την ανθρωπότητα γενικότερα.

Ποιες είναι οι πεποιθήσεις που σε κάνουν να αποκλείεις αυτό που σου επιτρέπεται να ζητάς και να λες;

Επιπλέον, εκτός από τις περιοριστικές πεποιθήσεις σχετικά με τη φύση και την αξία μας και την ικανότητα μάθησης, διερευνούν και τις περιοριστικές πεποιθήσεις που σχετίζονται με την ευαλωτότητα και την κοινωνικοποίηση των φύλων. Προτείνουν ότι είναι σημαντικό να αναρωτηθούμε τουλάχιστον εάν θέλουμε πραγματικά ή αν αξίζει να είμαστε συνένοχοι με ορισμένα συστήματα. Συζητούν επίσης για την τελειομανία και τις υπερβολικά αυτοκριτικές σκέψεις και πεποιθήσεις που υποτίθεται ότι «μας κρατούν ασφαλείς». Ο Rick Hanson λέει ότι ένα τεράστιο μπλοκάρισμα σχετίζεται με τις πεποιθήσεις που μας επιτρέπουν να αποφύγουμε να διακινδυνεύσουμε την υποτιθέμενη τρομακτική εμπειρία… ..  και ότι αυτές οι πεποιθήσεις μπορεί να φαίνονται λογικές, αλλά το πραγματικό ερώτημα δεν είναι αν είναι λογικές, αλλά τι εντέλει εξυπηρετούν. Συζήτησαν επίσης για τις ευρύτερες υποθέσεις και προσδοκίες σχετικά με τον κόσμο και τον τρόπο που υποτίθεται ότι πρέπει να είναι οι σχέσεις. Όπως αναφέρθηκα παραπάνω, ένα μεγάλο μέρος της μη προσαρμοστικής μάθησης μας λαμβάνει χώρα στην παιδική ηλικία μέσω των αλληλεπιδράσεων με τους γονείς, ανακατεμένες και με τις αλληλεπιδράσεις με δασκάλους, φίλους στην παιδική χαρά ή στο  σχολικό προαύλιο ή οτιδήποτε άλλο, όπως σημειώνει ο Forrest Hanson.Τέλος, έκαναν αναφορά σε πεποιθήσεις αυτολογοκρισίας, τις οποίες ίσως θα μπορούσαμε να καταργήσουμε ρωτώντας: Ποιες είναι οι πεποιθήσεις που σε κάνουν να αποκλείεις αυτό που σου επιτρέπεται να ζητάς και να λες; Μιαν άλλη χρήσιμη προσέγγιση που προτείνουν είναι «να θεωρείς τον εαυτό σου ως κάποιον που ουσιαστικά δεν μπορεί να ηττηθεί, στον πυρήνα της ύπαρξής σου, να απορρίπτεις το σενάριο Kobayashi Maru [no win situation] από το Star Trek …… ακόμη κι αν η μόνη δράση που μπορείς να αναλάβεις είναι μέσα στο μυαλό σου … .. » και να διεκδικείς περισσότερη ελευθερία και την ταυτότητα του ατόμου που μπορεί να μαθαίνει και να ανταπεξέρχεται.