Συναισθήματα, Ενσυνειδητότητα, Χαμηλές Προσδοκίες και Μουσική

Στη σημερινή ανάρτηση περιλαμβάνω ζωγραφική που έχω δουλέψει αυτόν τον Αύγουστο, και κάποιο υλικό που σκόπευα να συμπεριλάβω στην προηγούμενη ανάρτηση που είναι σχετικά με τα συναισθήματα και την αλλαγή, όπως είναι η θεωρία του Antonio Damasio Somatic Marker Hypothesis – Υπόθεση Σωματικών Δεικτών και η Ενσυνειδητότητα – Mindfulness. Είχα επίσης ετοιμάσει μια μικρή παράγραφο για το πώς τα σχήματα και οι πεποιθήσεις που αφορούν χαμηλές προσδοκίες μπορούν να εμποδίσουν την ευημερία και την ανάπτυξη των παιδιών και εφήβων (και των ενηλίκων). Η επίσκεψη μου σε ένα φεστιβάλ τζαζ το περασμένο Σαββατοκύριακο έφερε επίσης την επιθυμία να μοιραστώ δύο μουσικά βίντεο. Τέλος, ο θάνατος του Έλληνα συνθέτη Μίκη Θεοδωράκη οδήγησε στην ολοκλήρωση αυτής της ανάρτησης με ένα τραγούδι του.

Συναισθήματα  και η Υπόθεση Σωματικού Δείκτη (Somatic Marker Hypothesis)

Όπως ανέφερα στην προηγούμενη ανάρτηση τα συναισθήματα είναι σημαντικά στη λήψη των αποφάσεών μας. Χρειαζόμαστε τα συναισθήματά μας, τόσο τα λεγόμενα «αρνητικά» συναισθήματα όσο και τα πιο ευχάριστα για να λειτουργήσουμε. Τα συναισθήματα είναι το σύστημα καθοδήγησής μας και παίζουν κεντρικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων. Η πλήρης αδυναμία μας να αισθανθούμε πόνο και φόβο, για παράδειγμα, θα οδηγούσε σε καταστροφική ζωή και περαιτέρω θα επηρέαζε τη διάρκεια της ζωής μας. Από μια εξελικτική προοπτική τα συναισθήματα αυξάνουν τις πιθανότητες επιβίωσής μας, απόκτησης απογόνων και τις πιθανότητες να μείνουμε ασφαλείς. Ωστόσο, επειδή δεν ζούμε πλέον σε σαβάνες, μερικές από τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις μπορεί να μην είναι χρήσιμες στο σύγχρονο περιβάλλον μας, όπου η συνεργασία και η επικοινωνία είναι πιο σημαντικές από την επιθετικότητα και την υπερεπαγρύπνηση, για παράδειγμα. Ο Antonio Damasio ισχυρίζεται ότι τα συναισθήματα δεν είναι μόνο πνευματικές δραστηριότητες, αλλά είναι κυρίως σωματικές και ότι ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί τα συναισθήματα και τις σωματικές αισθήσεις για να πάρει αποφάσεις. Ο όρος σωματικός σε αυτή την περίπτωση αναφέρεται σε σήματα που σχετίζονται με το σώμα και τον εγκέφαλο, τα οποία βιώνουμε ως συναισθήματα και αισθήσεις. Θυμόμαστε αναμνήσεις, συχνά ασυνείδητα, από προηγούμενες παρόμοιες καταστάσεις και θυμόμαστε τα συναισθήματα που σχετίζονται με το αποτέλεσμα, και αυτές οι παρελθοντικές εμπειρίες μας ωθούν προς μιαν απόφαση ή μας απωθούν. Ο Damasio διατύπωσε την υπόθεση του σωματικού δείκτη (SMH), η οποία παρέχει ένα νευρο-ανατομικό και γνωστικό πλαίσιο για την κατανόηση της λήψης αποφάσεων, και βασικά, υποδηλώνει ότι η λήψη αποφάσεών μας είναι προκατειλημμένη από συναισθηματικούς δείκτες που δημιουργούνται τόσο από τις φλοιώδη όσο και τις υποφλοιώδη περιοχές του εγκεφάλου.

Σύμφωνα με τα ευρήματα και τη θεωρία του Damasio, όταν θέλουμε να πάρουμε πιο σύνθετες αποφάσεις και όταν τα αποτελέσματα είναι αβέβαια, τότε τα συναισθήματα, οι αισθήσεις μας και η ικανότητα του εγκεφάλου να διατηρεί μια εσωτερική ισορροπία είναι απαραίτητα για τη λήψη αποφάσεων. Κάθε φορά που υπάρχει αβεβαιότητα μπορεί να προκληθούν αντικρουόμενες αντιδράσεις, και μπορεί, για παράδειγμα, να νιώσουμε και ενθουσιασμό και άγχος για την ίδια επιλογή. Έτσι, γίνεται προφανές ότι τα συναισθήματα είναι κρίσιμα για τη λήψη των αποφάσεών μας, και ως εκ τούτου, οι άνθρωποι, οι οποίοι για οποιονδήποτε λόγο στερούνται την ικανότητα δημιουργίας των κατάλληλων συναισθηματικών σημάτων μπορεί να μην είναι σε θέση να αντιληφθούν μακροπρόθεσμες συνέπειες. Πρακτικά, η έλλειψη συναισθημάτων λόγω εγκεφαλικού τραυματισμού ή ασθένειας ή ψυχολογικού μουδιάσματος μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τη λήψη αποφάσεων το ίδιο όσο και όταν έχουμε κατακλυστεί από συναισθήματα, όπως για παράδειγμα όταν νιώθουμε πανικό. Η έλλειψη συναισθηματικής επίγνωσης μπορεί επίσης να παρασύρει τους ανθρώπους στην άμεση ανταμοιβή ή ικανοποίηση εθισμού και στην αποτυχία να αναγνωρίσουν τις μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες.

Ενσυνειδητότητα

«Η ενσυνειδητότητα είναι να εστιάζουμε την προσοχή μας επίτηδες (συνειδητά), στην παρούσα στιγμή, χωρίς κρίση, καθώς ξεδιπλώνεται η  εμπειρία στιγμή προς στιγμή» Jon Kabit Zinn (καθηγητής ιατρικής και δημιουργός της MBSR (Μείωσης του Στρες μέσω της Ενσυνειδητότητας που προσφέρεται σε ιατρικά κέντρα και νοσοκομεία)

Πολλά από αυτά που περιγράφω παραπάνω συμβαίνουν σχεδόν αυτόματα, και εδώ είναι που η άσκηση της ενσυνειδητότητας (mindfulness) μπορεί να μας βοηθήσει. Η ενσυνειδητότητα (mindfulness) είναι ένας τύπος διαλογισμού, μια τεχνολογία που μπορεί να μας βοηθήσει να αλλάξουμε την εμπειρία μας μέσω της αίσθησης και αποδοχής αυτού που προκύπτει κάθε στιγμή, την αύξηση της επίγνωσης των λόγων που αισθανόμαστε αυτό που νιώθουμε και πώς αυτό μπορεί να οδηγήσει σε συγκεκριμένες συμπεριφορές και αύξηση της διορατικότητας σχετικά με τις σκέψεις και τις αισθήσεις που σχετίζονται με τα συναισθήματά μας, επιτρέποντάς μας να αλληλεπιδράσουμε με τον κόσμο από έναν τόπο όπου δεν μας βαραίνουν τόσο οι παλιές εμπειρίες. Ουσιαστικά μπορεί να αυξήσει την ικανότητά μας να κάνουμε παύση και να επιλέγουμε πώς θα ανταποκρινόμαστε. Έχει αποδειχθεί ότι η  ενσυνειδητότητα μπορεί να βελτιώσει τη συγκέντρωση και τη δημιουργικότητα. να μειώσει το άγχος και τον φυσικό πόνο. να επιφέρει περισσότερη σαφήνεια σχετικά με τα συναισθήματά μας και να οδηγήσει σε περισσότερη συναισθηματική νοημοσύνη, κι επίσης να αυξήσει την ικανότητά μας να αντιμετωπίζουμε τα δύσκολα συναισθήματα. Το να έχουμε περισσότερη επίγνωση των συναισθημάτων μας και των σχετικών «αποσκευών» μας βοηθά να αποκτήσουμε περισσότερο χώρο για να σκεφτούμε πριν ενδώσουμε σε εθιστικές ορμές, για παράδειγμα, ή πάρουμε σημαντικές αποφάσεις. Μέσω της ενσυνειδητότητας / mindfulness ο εγκέφαλός μας βελτιώνεται στην ανίχνευση αισθητηριακών εμπειριών και αποκτούμε μεγαλύτερη αισθητική διαύγεια και ο ίδιος ο εγκέφαλός μας υφίσταται αλλαγές ή αναπτύσσεται σε ορισμένες περιοχές. Έρευνες έχουν δείξει ότι μέσω του διαλογισμού πάνω  στα συναισθήματα και τις αισθήσεις αυξάνουμε όχι μόνο τη γνώση μας για το πώς νιώθουμε, αλλά και για το πώς νιώθουν οι άλλοι, και έτσι, μπορεί να ενισχυθεί η ικανότητά μας για ενσυναίσθηση.

Χαμηλές προσδοκίες

Στην προηγούμενη ανάρτηση ανέφερα ότι οι υψηλές προσδοκίες και τα σχήματα τελειομανίας μπορούν να προκαλέσουν άγχος και να επηρεάσουν αρνητικά τη λήψη αποφάσεων, τη γενική ευημερία μας, και την πιθανότητα να εκπληρώσουμε τις δυνατότητες μας, αλλά οι χαμηλές προσδοκίες μπορούν επίσης να έχουν αρνητικό αντίκτυπο στους ανθρώπους, ειδικά στα παιδιά και στους μαθητές. Τα παιδιά και οι μαθητές (και οι ενήλικες) χρειάζονται ενθάρρυνση, μαθησιακές προκλήσεις, ανάπτυξη κριτικής σκέψης και ουσιαστικές εργασίες προκειμένου να επιτύχουν έστω μέρος των δυνατοτήτων τους. Υπάρχει σημαντικός αριθμός ερευνών πλέον που υποδηλώνει ότι ένα διάχυτο μοτίβο χαμηλών προσδοκιών στα σχολεία βλάπτει τα πιο ευάλωτα παιδιά ή τα παιδιά από ομάδες χαμηλότερου εισοδήματος. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, διαπιστώθηκε ότι στις σχολικές τάξεις με περισσότερους λευκούς μαθητές υψηλού εισοδήματος υπήρχαν περισσότερες πιθανότητες να υπάρχει ενθάρρυνση της κριτικής σκέψης και συμμετοχής των μαθητών καθώς και υψηλές προσδοκίες που συνολικά τείνουν να επηρεάζουν θετικά τη μάθηση των μαθητών και την μελλοντική πορεία τους. Αυτές οι τάξεις αφιέρωναν επίσης διπλάσιο χρόνο σε εργασίες κατάλληλες για το επίπεδο της τάξης από εκείνες με μαθητές χαμηλότερου εισοδήματος. Μια γρήγορη αναζήτηση στο διαδίκτυο αποκαλύπτει ότι υπάρχει αρκετή έρευνα που λαμβάνει χώρα εδώ και δεκαετίες που υποδηλώνει ότι οι προσδοκίες που θέτει ένας δάσκαλος για έναν μαθητή επηρεάζουν σημαντικά την απόδοση και την αυτοπεποίθηση του μαθητή βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα.

Και τέλος λίγη μουσική

«Πάντα θεωρώ τη μουσική ως εσωτερική διακόσμηση. Έτσι, αν έχετε όλα τα είδη μουσικής, είστε πλήρως διακοσμημένοι…» Wayne Shorter (Αμερικανός παγκοσμίως αναγνωρισμένος τζαζ σαξοφωνίστας, αυτοσχεδιαστής και συνθέτης)

Ακούω πολλά είδη μουσικής και ποτέ δεν έχω αφιερώσει χρόνο για να εμβαθύνω σε οποιοδήποτε είδος, οπότε το παραπάνω απόφθεγμα του Wayne Shorter μου είναι κάπως οικείο…. Εδώ στο νησί όπου μένω γίνονται πολλές πολιτιστικές εκδηλώσεις το καλοκαίρι και το περασμένο Σαββατοκύριακο πραγματοποιήθηκε ένα φεστιβάλ τζαζ, το οποίο συνδιοργάνωσαν και φιλοξένησαν η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου και ο Δήμος του νησιού. Η επίσκεψή μου εκεί έφερε το άκουσμα παλιών τζαζ CD και γνωριμία με νέους μουσικούς. Από αυτά τα πρόσφατα ακούσματα επέλεξα να μοιραστώ μαζί σας ένα βίντεο του Wayne Shorter: https://www.youtube.com/watch?v=OfSEwffeK80  και τo κουιντέτο της Νατάσσας Μάρε το οποίο παντρεύει το ελληνικό ηχόχρωμα, τον παραδοσιακό, μεσογειακό και ρεμπέτικο ήχο με αναφορές στην αρχαιοελληνική γραφή μέσα από τα φωνητικά θραύσματα της Νατάσσας Μάρε δια μέσω της τζαζ, του ελεύθερου αυτοσχεδιασμού και των επιρροών και ηχοχρωμάτων των διεθνών μουσικών (https://www.youtube.com/watch?v=dVWTeMs7Vkg&list=RDxXo1mXzSbWo&index=2)

Θα ήθελα επίσης να μοιραστώ δύο βίντεο ενός τραγουδιού που συνέθεσε ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Έλληνας συνθέτης που είναι γνωστός σε όλο τον κόσμο και του οποίου η μουσική είναι λίγο πολύ μέρος της εσωτερικής διακόσμησης των περισσότερων ανθρώπων στην Ελλάδα… και που δυστυχώς έφυγε από τη ζωή αυτές τις μέρες. Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν είναι ένας κύκλος από 4 άριες με στίχους βασισμένους σε ποιήματα που έγραψε ο συγγραφέας και ποιητής Ιάκωβος Καμπανέλλης, ο οποίος επέζησε από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν (1943 ως το 1945). Αντικατοπτρίζει τις δικές του εμπειρίες, τις οποίες αφηγείται επίσης στο βιβλίο του με τον τίτλο Mauthausen. Ο Μίκης Θεοδωράκης, ο οποίος θεωρείται ότι έχει γράψει την πιο όμορφη μουσική για το Ολοκαύτωμα, μελοποίησε αυτό το υλικό δημιουργώντας συγκλονιστικά τραγούδια.

Δύο κυρίες με εκπληκτικές φωνές τραγουδούν:  Άσμα Ασμάτων / Song of Songs – Music: Mikis Theodorakis Lyrics: Iakovos Kampanellis. Απολαύστε τες:

https://www.youtube.com/watch?v=eNgVdj4M4KM (2014 – Μαρία Φαραντούρη) https://www.youtube.com/watch?v=SeSVp65fI1M (1983 – Joan Baez)