ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΦΑΓΗΤΟΫ –  FOOD NARRATIVES

«Εάν το φαγητό αντιμετωπίζεται ως κωδικός, τα μηνύματα που κωδικοποιεί είναι ενσωματωμένα  στο μοτίβο των κοινωνικών σχέσεων που εκφράζονται τόσο εντός όσο και εκτός μιας κοινότητας. Το αποκωδικοποιημένο μήνυμα αφορά την ιεραρχία, την ένταξη και τον αποκλεισμό, τα όρια και τις συναλλαγές πέρα από τις οριοθετήσεις»                 Mary Douglas

«Αφού πρέπει να τρώμε για να ζήσουμε, ας μάθουμε να το κάνουμε έξυπνα και με χάρη και ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τη σχέση του φαγητού με τις άλλες πείνες του κόσμου» M. F. K. Fisher

«Όταν ξυπνάς το πρωί, Pooh», είπε τελικά ο Γουρουνάκι, «ποιο είναι το πρώτο πράγμα που λες στον εαυτό σου;» / «Τι υπάρχει για πρωινό;» είπε ο Pooh.  / «Εσύ τι λες, Γουρουνάκι;» / «Λέω, αναρωτιέμαι τι συναρπαστικό θα συμβεί σήμερα;» είπε το Γουρουνάκι. / Ο  Pooh έγνεψε σκεφτικός και είπε «Είναι το ίδιο πράγμα».   A. A. Milne

«Ένας σοφός αρκούδος κρατά πάντα ένα σάντουιτς μαρμελάδας στο καπέλο του σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης» Michael Bond

(Η μετάφραση έχει ολοκληρωθεί)

Όλοι έχουμε μια δική μας ιστορία φαγητού. Προκύπτει μέσω των εμπειριών μας διαχρονικά με το φαγητό και την αίσθηση του εαυτού και της ταυτότητάς μας. Η στοιχειώδης φύση της τροφής και η σχέση της με το σώμα, την υγεία και την αίσθηση του ανήκειν  δημιουργούν μια βαθιά σχέση μεταξύ διατροφής,  φαγητού και ταυτότητας που συχνά είναι μπλεγμένη με κανόνες κι έλεγχο, φόβο, ντροπή, ενοχή και τραύμα. Η προσωπική μας αφήγηση του φαγητού χτίζεται με τις παιδικές αναμνήσεις γευμάτων και φαγητών καθώς κι από τα μηνύματα και τα μηνύματα και τις αφηγήσεις που διαποτίζουν το περιβάλλον και τον πολιτισμό μας. Αν εξετάσουμε τις αφηγήσεις μας σχετικά με την τροφή και το φαγητό, μπορεί να συνειδητοποιήσουμε ότι είναι περίπλοκες και πολυεπίπεδες. Πιθανόν να δούμε ότι η δημιουργία και η συντήρηση αυτών των ιστοριών βρίσκεται στο σημείο όπου διασταυρώνονται (ή στο σημείο συνάντησης) οι πεποιθήσεις μας, τα συναισθήματα, οι αισθήσεις, η προσωπικότητα,  οι μνήμες της παιδικής ηλικίας, η οικογένεια, η εθνική ταυτότητα, η θρησκεία, η υγεία, η οικονομία, και ούτω καθεξής. Επομένως, για να ρίξουμε φως ή να αλλάξουμε την προσωπική μας αφήγηση πιθανότατα να χρειαστεί να εξερευνήσουμε ορισμένες από αυτές τις περιοχές.

Μια αφήγηση σχετικά με το φαγητό μπορεί να περιλαμβάνει ή να επικεντρώνεται σε ερωτήσεις όπως:

Ποια είναι η δική σας αφήγηση φαγητού; / Τι ρόλο παίζει το φαγητό στις οικογενειακές και φιλικές συγκεντρώσεις σας; Ποια είναι η σχέση σας με το φαγητό και με την προετοιμασία του; / Ποια είναι η δυναμική γύρω από το τραπέζι; / Πόσο επηρεάζουν η κουλτούρα σας και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης γενικότερα αυτό που τρώτε; / Υπάρχουν συνταγές που είναι ιδιαίτερα σημαντικές για εσάς και γιατί; / Πώς επηρεάζει το φαγητό άλλες πτυχές της ζωής σας; / Ποιες είναι μερικές από τις πρώτες και μεταγενέστερες σημαντικές αναμνήσεις που αφορούν φαγητό και γεύματα; / Υπάρχουν τραυματικά περιστατικά που σχετίζονται με το φαγητό; Χρησιμοποιείτε τακτικά το φαγητό ως μηχανισμό αντιμετώπισης στρες ή στενοχώριας;

Η προσωπική μας αφήγηση είναι ενσωματωμένη στον ευρύτερο κοινωνικό λόγο και στις αφηγήσεις που σχετίζονται με το φαγητό. Αυτή τη στιγμή, λόγου χάρη, υπάρχει μια αφήγηση για το σύστημα τροφίμων του κόσμου και ποικίλλει ανάλογα με την πηγή ή το πλαίσιο από το οποίο προέρχεται. Γίνεται πολύς λόγος γύρω από το θέμα της βιωσιμότητας των σημερινών συστημάτων τροφίμων. Αφορά την αναμενόμενη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού στο εγγύς μέλλον, η οποία θα δημιουργήσει σημαντικές απαιτήσεις στην προσφορά τροφίμων του πλανήτη. Αναπόφευκτα, από τη στιγμή που θα συνειδητοποιήσουμε αυτό το παγκόσμιο ζήτημα, θα ενταχθεί στη προσωπική μας αφήγηση είτε ρητά είτε σιωπηρά, ανάλογα με τις περιστάσεις μας, την ευαισθησία μας σε παγκόσμια ζητήματα κι άλλους παράγοντες.

Οι διατροφικές πρακτικές και αφηγήσεις συνδέουν επίσης τους ανθρώπους ψυχολογικά, κοινωνικά, συναισθηματικά, ιστορικά. Οι ιστορίες οικογενειακών φαγητών και γευμάτων που επαναλαμβάνονται με την πάροδο του χρόνου γίνονται μακροχρόνιες αφηγήσεις και πολλές συλλογικές αφηγήσεις σχετικά με το φαγητό που επαναλαμβάνονται γίνονται πολιτιστικοί μύθοι. Και τα δύο είδη ιστοριών χρειάζεται να επανεξετάζονται γιατί δεν αντικατοπτρίζουν απαραίτητα τρέχουσες αλήθειες ή και ιστορικές πραγματικότητες. Επίσης, όταν έχουμε περισσότερη επίγνωση κι ενσυνειδητότητα γύρω από το φαγητό, μπορεί να ανακαλύψουμε ότι κουβαλάμε παράλληλα και μια σιωπηρή αφήγηση φαγητού κι επίσης, μπορεί να αποδίδουμε νόημα σε συγκεκριμένα φαγητά και πρακτικές  γύρω από το φαγητό που μπορεί να μην γνωρίζαμε προηγουμένως. Είναι επίσης ενδιαφέρον να εξερευνήσουμε τις διαφορετικές αφηγήσεις φαγητού με άτομα που βρίσκονται στις στενές μας σχέσεις ή με τα άτομα με τα οποία τρώμε συχνά. Για παράδειγμα, ο σύζυγός μου και εγώ έχουμε διαφορετική σχέση με το φαγητό και οι αφηγήσεις μας γύρω από αυτό κατά καιρούς διέφεραν σημαντικά, κι αυτό έχει γίνει πιο σαφές καθώς έχω υιοθετήσει μια πιο στοχαστική και διαλογιστική προσέγγιση της ζωής. Επειδή οι τροφές κι οι διαδικασίες γύρω από το φαγητό είναι ένα σημαντικό μέρος της καθημερινότητάς μας, όχι μόνο για την επιβίωσή μας, αλλά κι επειδή παίζουν σπουδαίο κοινωνικό ρόλο,  σχετίζονται με τη συμμετοχή σε ομάδες και μπορεί να χρησιμοποιηθούν ως δείκτες ταυτότητας, έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως σε βάθος χρόνου  ως σήματα και κοινωνικοί κώδικες  (Food has widely been used as signs and social codes…)

Στην πραγματικότητα, μπορεί να μην υπάρχει τομέας της ανθρώπινης ζωή μας που να μην επηρεάζεται από το φαγητό. Ο Roland Barthes ισχυρίζεται ότι μέσω του φαγητού καταλαβαίνουμε τη σχέση μας με τον πολιτισμό κι ότι το φαγητό καθορίζει την πολιτιστική μας ταυτότητα, επιτρέπει τη συμμετοχή σε μια (περιφερειακή ή εθνική) συλλογικότητα, χρωματίζει την έμφυλη συμπεριφορά και πολλά άλλα. Οι ιστορίες που συνδέουμε με το φαγητό και τον τρόπο που γευματίζουμε μετατρέπονται μέσω της συμπεριφοράς και του λόγου σε πολιτιστικούς μύθους. Αυτές οι αφηγήσεις λειτουργούν επίσης ως ρητορική δύναμη που χρησιμοποιείται για να πείσει ή να επηρεάσει τους άλλους, κάτι που συχνά συμβαίνει κάτω από τη συνειδητή μας επίγνωση. Επειδή οι αφηγήσεις σχετικά με την τροφή και το φαγητό είναι συνυφασμένες  με τις καθημερινές μας πρακτικές, μπορούν εύκολα να γίνουν μηχανισμοί που επηρεάζουν κι ελέγχουν τις συμπεριφορές και τις επιλογές μας. Η ρητορική χειραγώγηση των σχετικών αφηγήσεων λαμβάνει χώρα σε πολλά πλαίσια και μπορεί να χρησιμεύσει ως μηχανισμός επηρεασμού της συμπεριφοράς,  των καταναλωτικών τάσεων και των πολιτικών επιλογών των ανθρώπων.

Σ’ ένα δοκίμιο που διάβαζα σχετικά με το φαγητό και τις σχετικές αφηγήσεις στον δημόσιο χώρο, η συγγραφέας προτείνει μερικές βασικές ερωτήσεις που μπορούμε να κάνουμε για να διακρίνουμε μηνύματα που μεταδίδονται μέσω αυτών των αφηγήσεων:

Ποια είναι τα μηνύματα; / Ποιος τα στέλνει; / Ποιος είναι ο αποδέκτης αυτών των αφηγήσεων; / Ποια μπορεί να είναι η αδιευκρίνιστη ατζέντα;

Μερικές ακόμη ερωτήσεις που θα μπορούσαμε να κάνουμε είναι:

Ποια είναι τα σιωπηρά μηνύματα; / Ποιες είναι οι συνέπειες αυτών των μηνυμάτων σε συγκεκριμένα πεδία της ζωής μας; / Πώς μπορούν αυτά τα μηνύματα να επηρεάσουν τις συμπεριφορές μας;

Εάν προσεγγίσουμε την όλη διαδικασία του φαγητού με ενσυνειδητότητα κι αρχίσουμε να αναγνωρίζουμε τις δικές μας προσωπικές αφηγήσεις, αλλά και τις ιστορίες που κυκλοφορούν στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, τότε ως άτομα μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε περισσότερο το άρρητο υλικό μας για να θεραπεύσουμε ή να αλλάξουμε αυτό που δεν μας εξυπηρετεί στο παρόν, αλλά κι ως καταναλωτές και πολίτες ν’ αποκτήσουμε περισσότερη επίγνωση της πολιτικής των αφηγήσεων σχετικά με το φαγητό. Είναι λογικό ότι εφόσον το φαγητό καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της ύπαρξής μας, θα ήταν χρήσιμο να το αντιμετωπίζουμε με περισσότερη κριτική σκέψη.  Εξάλλου, το φαγητό αντανακλά ατομικές και πολιτιστικές αξίες και οι σχετικές αφηγήσεις μπορούν να ασκήσουν μεγάλη επιρροή. Επομένως, το να μην έχουμε επίγνωση αυτής της πραγματικότητας  μας κάνει ευάλωτους στη χειραγώγηση. Στο δημόσιο τομέα, οι αφηγήσεις γύρω από το φαγητό και τη διατροφή μπορεί να λειτουργήσουν ιδεολογικά για να διατηρήσουν κοινωνικές δομές και πολιτισμικά συστήματα. Σε μια διατριβή που διάβαζα πρόσφατα, υποστηρίζεται ότι οι αφηγήσεις αυτές αποτελούν μέρος των πολιτιστικών μέσων που εκπαιδεύουν τους πολίτες, καλλιεργούν την αίσθηση του ανήκειν κι ενισχύουν την έννοια του πολίτη και της εθνικής ταυτότητας. Για παράδειγμα, όταν ομάδες ανθρώπων κάνουν παρόμοιες συσχετίσεις για τα ίδια φαγητά, τότε αποκτούν μια κοινή αφήγηση. Όταν όμως αυτό επιτυγχάνεται χωρίς τη συνειδητή συμμετοχή των ίδιων των πολιτών, που πρακτικά σημαίνει ότι οι καταναλωτές δεν έχουν επίγνωση αυτής της διαδικασίας πειθούς, τότε είναι ευάλωτοι σε χειραγώγηση. Κι είμαστε όλοι ευάλωτοι στην κρυφή πειστική δυνατότητα των αφηγήσεων φαγητού, επειδή γενικά το φαγητό συνήθως είναι μια συμμετοχική, ευχάριστη και κυρίως μη στοχαστική πρακτική (non-reflective practice).  Λόγου χάρη, οι αφηγήσεις σχετικά με το φαγητό μπορούν να δημιουργήσουν μιαν αίσθηση κοινότητας μεταξύ των ψηφοφόρων και της περιφερειακής ή εθνικής τους ταυτότητας. Μια συγκεκριμένη κουζίνα ή ορισμένα φαγητά και πιάτα μπορούν να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αυτοπροσδιοριστούν,  αλλά αυτός ο αυτοπροσδιορισμός μπορεί επίσης να οδηγήσει στη δημιουργία κλειστών ομάδων και «ξένων».

Όπως συμβαίνει με όλα τα πράγματα, όταν η ενασχόληση με το φαγητό, το μαγείρεμα και την διαδικασία των γευμάτων γίνεται με περισσότερη ενσυνειδητότητα μπορεί να μας αποκαλύψει πολλά σχετικά με το παρελθόν, τις προτιμήσεις μας, τυχόν τραυματικές εμπειρίες, ξεπερασμένες ή ψευδείς πεποιθήσεις,  στρατηγικές αντιμετώπισης του στρες, την υγεία και τις σχέσεις μας, τη δυναμική  γευμάτων, τις διατροφικές ανάγκες του σώματός μας, τυχόν επιρροές και μηνύματα που μπορεί να μην γνωρίζουμε, την ευρύτερη πολιτική του φαγητού και πώς χρησιμοποιούνται οι συγκεκριμένες αφηγήσεις για να μας πείσουν στη δημόσια σφαίρα. Η επιλογή του φαγητού μας [όταν έχουμε επιλογή, γιατί για εκατομμύρια ανθρώπους η εξασφάλιση οποιουδήποτε είδος φαγητού είναι η μόνη προτεραιότητα] και οι τρόποι που τρώμε αποκαλύπτουν πολλά για εμάς όπως τα παιδικά μας χρόνια, την καταγωγή μας, το πολιτισμικό μας υπόβαθρο, την κοινωνική μας θέση και τις αξίες μας. Όταν το φαγητό μοιράζεται με άλλους αποκαλύπτει και ιδιότητες της σχέσης που έχουμε μαζί τους. Ο Edward Espe Brown λέει: «Μετά από πολλά χρόνια, ανακάλυψα ότι, αν μπορούσα να σχετιστώ με το φαγητό με εγκάρδια συμπόνια, τελικά θα μπορούσα να μάθω να συμπεριφέρομαι στους ανθρώπους με αγάπη και σεβασμό και θα μπορούσα να αγγίζω τις πληγές μου με τρυφερότητα». Γενικότερα, το να ζεις με περισσότερη ενσυνειδητότητα ή στοχαστικότητα και να αναζητάς γνώση είναι σημαντικό κι επιτρέπει περισσότερη ελευθερία δράσης και αυτό-καθορισμού. Η πιο προσεκτική ενασχόληση με το φαγητό μπορεί να μας ωθήσει σε πιο υγιεινές επιλογές. Μπορεί επιπλέον να φέρει στο προσκήνιο ένα αίσθημα ευγνωμοσύνης και μια αυξημένη επίγνωση της ανάγκης ν’ ανακουφιστούν από την πείνα οι άνθρωποι στον πλανήτη μας.