Tα δέντρα

«Η βολίδα που παρήχθη από την πυρηνική έκρηξη έφτασε σε θερμοκρασίες ισοδύναμες με τον ήλιο – εκατομμύρια βαθμούς. Ήταν σαν σεληνιακό τοπίο ή όπως φαντάζομαι ότι μπορεί να μοιάζει η Κόλαση του Δάντη. Οι επιστήμονες προέβλεψαν ότι τίποτα δεν θα αναπτυσσόταν για δεκαετίες. Όμως, παραδόξως, είχαν επιζήσει δύο δέντρα καμφοράς πεντακοσίων ετών. Μόνο το κάτω μισό του κορμού τους είχε απομείνει κι από αυτό τα περισσότερα κλαδιά είχαν σπάσει. Δεν είχε απομείνει ούτε ένα φύλλο στα ακρωτηριασμένα δέντρα. Αλλά ήταν ζωντανά….. Με πήγαν να δω έναν από τους επιζώντες. Τώρα είναι πλέον ένα μεγάλο δέντρο, αλλά ο χοντρός κορμός του έχει ρωγμές και σχισμές, και μπορεί κανείς να δει ότι στο εσωτερικό του είναι όλο μαύρο. Αλλά κάθε άνοιξη αυτό το δέντρο βγάζει νέα φύλλα… Πολλοί Ιάπωνες το θεωρούν ιερό μνημείο ειρήνης και επιβίωσης… και προσευχές, γραμμένες με μικροσκοπικούς χαρακτήρες kanji σε περγαμηνή, είχαν κρεμαστεί από τα κλαδιά στη μνήμη όλων εκείνων που πέθαναν. Στάθηκα εκεί, ταπεινωμένη από την καταστροφή που μπορούμε να προκαλέσουμε εμείς οι άνθρωποι και την απίστευτη ανθεκτικότητα της φύσης». (Jane Goodall. από Το Βιβλίο της Ελπίδας / The Book of Hope)

Πρόσφατα προσπάθησα να συλλέξω πληροφορίες για να δημιουργήσω ένα οικογενειακό δέντρο με την οικογένεια της μητέρας μου. Όμως η αναζήτηση πληροφοριών για τους προγόνους της από το δημοτολόγιο έχει αποβεί άκαρπη μέχρι στιγμής. Πριν από μερικά χρόνια είχα παρακολουθήσει ένα σύντομο διαδικτυακό πρόγραμμα σχετικά με τη συλλογή πληροφοριών και τη δημιουργία οικογενειακών δέντρων. Φυσικά, τα πράγματα δεν είναι τα ίδια σε όλες τις χώρες και η τήρηση αρχείων ποικίλλει. Επειδή όμως στο παρελθόν είχα βρει κάποια καταγεγραμμένα δεδομένα στο σχετικό δημοτολόγιο για την οικογένεια του πατέρα μου [παρόλο που οι πληροφορίες δεν έφθαναν πολλές γενιές πίσω] ήλπιζα ότι δεν θα ήταν δύσκολη η πρόσβαση σε αυτά… Εν πάση περιπτώσει, αυτή η διαδικασία μου θύμισε ένα κεφάλαιο μιας προσωπικής αφήγησης με την οποία ασχολήθηκα περιοδικά τα τελευταία χρόνια:

Τα Δέντρα

“…. Στην πρώτη σελίδα η συγγραφέας Μαργαρίτα Λυμπεράκη γράφει: «Από μικρή λυπόταν τα δέντρα, αισθανόταν γι’ αυτά τρυφεράδα μαζί και έλεος. Θυμόταν πως παιδί ακόμα είχε ρωτήσει τη μάνα της: «Μάνα, γιατί τα δέντρα δεν περπατάνε;» Κι εκείνη είχε αποκριθεί: «γιατί έχουν ρίζες, παιδί μου». Τότε πήγαινε, αγκάλιαζε τους κορμούς τους και τους ψιθύριζε λόγια παρηγοριάς. Κι εκείνα λύγιζαν και βογκούσαν» (Τα Δέντρα, 1995).

…… Τα δέντρα κατοικούν σε πολλές δικές μου ιστορίες κι αναμνήσεις ……. διακοπών σε κατασκήνωση ανάμεσα σε ψηλές λεύκες που δημιουργούσαν ένα απέραντο μωσαϊκό από λαμπυρίζοντα μπαλώματα ηλιακού φωτός στο δέρμα μου και στο έδαφος, όμορφων οπωρώνων με πορτοκαλιές  που έβλεπα από το παράθυρο του αυτοκινήτου καθώς διασχίζαμε την ύπαιθρο της ηπειρωτικής χώρας, του μικρού περιβολιού με τις λεμονιές του θείου μου κοντά στη θάλασσα, τους στίχους ενός παλιού τραγουδιού και της ταινίας Lemon Tree που ο άντρας μου κι εγώ είχαμε παρακολουθήσει μια ζεστή καλοκαιρινή νύχτα σ’ έναν υπαίθριο κινηματογράφο με γιγάντιες βουκαμβίλιες και τραπέζια καφενείου στο κέντρο της Αθήνας. Η ταινία αφορούσε τους φράχτες, το θάρρος και την κοινή ανθρωπιά / common humanity. Ένας άντρας στην ταινία λέει: «Τα δέντρα είναι σαν τους ανθρώπους. Έχουν ψυχές. έχουν συναισθήματα»…….

Όταν ήρθαμε στην Ελλάδα ο πατέρας μου φύτεψε έναν μικρό ελαιώνα. Για χρόνια φρόντιζε τα δέντρα και μάζευε τους καρπούς. Αυτά τα δέντρα αναπτύσσονται σε μαλακή γη που είναι πολύ κοντά στη θάλασσα, στην οποία είναι σχεδόν αδύνατο να κολυμπήσεις, επειδή τα πυκνά φύκια έχουν κατακτήσει επιθετικά τον πυθμένα της. Σε ένα από τα ταξίδια μου εκεί, περπάτησα ανάμεσα στα δέντρα και ένιωσα συνδεδεμένη με τη γη κάτω από τα πόδια μου καθώς άκουγα τις ιστορίες και τους μύθους της. Η ελιά είναι ένα από τα πιο αγαπημένα κι ιερά δέντρα στην Ελλάδα και ο θρύλος λέει ότι ο Δίας πρότεινε έναν αγώνα μεταξύ της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για τον έλεγχο της Αθήνας. Ο Ποσειδώνας χτύπησε τον σκληρό βράχο της Ακρόπολης με την τρίαινά του, η οποία απελευθέρωσε μια πηγή με θαλασσινό νερό, ενώ η θεά Αθηνά φύτεψε μια μικρή ελιά, οι Αθηναίοι διάλεξαν το δώρο της Αθηνάς και η ελιά έγινε σημαντικό κομμάτι της ελληνικής ζωής και διατροφής. Στεφάνια ελιάς φορούσαν οι νύφες και απονέμονταν στους Ολυμπιακούς νικητές. Παραδοσιακά, το δέντρο της ελιάς είναι σύμβολο ειρήνης και φιλίας και νομίζω ότι η προέλευση της χρήσης ενός κλαδιού ελιάς ως σύμβολο ειρήνης βρίσκεται στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό. Κάπου διάβασα ότι ένα κλαδί ελιάς συμβολίζει την ειρήνη γιατί λόγω της αργής ανάπτυξής τους, τα ελαιόδεντρα δεν καλλιεργούνται κατά τη διάρκεια του πολέμου, και έτσι πιστεύεται ότι είναι δέντρα της ειρήνης……..

…… Τα δέντρα είναι σαν τους ανθρώπους. Κάποια είναι γερά ριζωμένα και άλλα έχουν διαβρωμένες ρίζες. Αντέχουν στα στοιχεία της φύσης, ταλαντεύονται από δω κι από κει, λυγίζουν και γονατίζουν και μετά στέκονται ξανά όρθια και ανθίζουν και δίνουν καρπούς. Αναπτύσσονται, μερικές φορές ενάντια σε όλες τις πιθανότητες, σε φτωχό έδαφος κι άνυδρη γη. Σαν κι εμάς, υπομένουν,  εξελίσσονται και ρίχνουν το παλιό κι ανεπιθύμητο. Κόβονται, καίγονται, μεταμορφώνονται ή μεταλλάσσονται, χάνουν το σχήμα τους, παίρνουν διαφορετική μορφή ή όνομα. Διακλαδίζονται και επικοινωνούν με άλλα δέντρα κι οι ρίζες τους αγγίζονται και μπλέκονται υπόγεια και μοιράζονται την υγρασία και την τροφή που παρέχει η γη. Τα δέντρα επικοινωνούν και συνδέονται με άλλα δέντρα μέσω ενός δικτύου μυκήτων του εδάφους που επιτρέπει την ανταλλαγή πληροφοριών και θρεπτικών συστατικών. Οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι όταν δέχονται επίθεση από έντομα, μπορούν να πλημμυρίσουν τα φύλλα τους με επιβλαβείς χημικές ουσίες για να απωθήσουν τους ανεπιθύμητους επισκέπτες, αλλά το πιο συναρπαστικό είναι ότι μπορούν να προειδοποιήσουν άλλα δέντρα απελευθερώνοντας χημικές ουσίες στον αέρα και πιθανά και μέσω του δικτύου των ριζών τους…..

Ακόμη πιο εκπληκτικό είναι ότι τα δέντρα ευνοούν τους απογόνους τους. Η οικολόγος Suzanne Simard λέει “Κάναμε ένα πείραμα και καλλιεργήσαμε μητρικά δέντρα με δενδρύλλια συγγενών και ξένων. Και αποδεικνύεται ότι αναγνωρίζουν τους συγγενείς τους. Τα μητρικά δέντρα αποικίζουν τους συγγενείς τους με μεγαλύτερα δίκτυα μυκόρριζων (mycorrhizal networks). Τους στέλνουν περισσότερο άνθρακα κάτω από το έδαφος. Μειώνουν ακόμη και τον δικό τους όγκο ριζών προκειμένου  να κάνουν χώρο για να απλωθούν τα παιδιά τους. Επίσης, όταν τα μητρικά δέντρα τραυματίζονται ή πεθαίνουν στέλνουν μηνύματα σοφίας στην επόμενη γενιά δενδρυλλίων. Έτσι, χρησιμοποιήσαμε ιχνηλασία ισοτόπων για να εντοπίσουμε τον άνθρακα που μετακινείται από ένα τραυματισμένο μητρικό δέντρο κατά μήκος του κορμού του προς το δίκτυο των μυκόρριζων και στα γειτονικά δενδρύλλια,  όχι μόνο σήματα άνθρακα αλλά και αμυντικά σήματα. Κι αυτά τα δύο στοιχεία αυξάνουν την αντοχή αυτών των δενδρυλλίων σε μελλοντικές καταπονήσεις.  Οπότε τα δέντρα μιλούν.”

Ο δασολόγος και συγγραφέας, Peter Wohlleben, βασίζεται σε επιστημονικές ανακαλύψεις για να περιγράψει πώς τα δέντρα είναι σαν τις ανθρώπινες οικογένειες μας: οι γονείς δέντρα επικοινωνούν με τα παιδιά τους, τα υποστηρίζουν καθώς μεγαλώνουν, μοιράζονται θρεπτικά συστατικά με τα άρρωστα ή πιο αδύναμα και προειδοποιούν για επικείμενους κινδύνους. Το παρακάτω είναι ένα σύντομο απόσπασμα από το βιβλίο του: «Όταν τα δέντρα μεγαλώνουν μαζί, τα θρεπτικά συστατικά και το νερό μπορούν να κατανεμηθούν βέλτιστα μεταξύ τους, έτσι ώστε κάθε δέντρο να μεγαλώσει και να γίνει το καλύτερο δέντρο που μπορεί να γίνει. Αν προσπαθήσετε να «βοηθήσετε» μεμονωμένα δέντρα ν’ απαλλαγούν από τον υποτιθέμενο ανταγωνισμό, τα υπόλοιπα δέντρα στερούνται.  Μάταια στέλνουν μηνύματα στους γείτονές τους, γιατί δεν έχει μείνει τίποτα παρά κούτσουρα. Κάθε δέντρο πορεύεται πλέον μόνο του, πράγμα που προκαλεί μεγάλες διαφορές στην παραγωγικότητα. Μερικά δέντρα φωτοσυνθέτουν σαν τρελά έως ότου η ζάχαρη να βγάλει φυσαλίδες κατά μήκος του κορμού τους. Ως αποτέλεσμα, είναι σε φόρμα και μεγαλώνουν καλύτερα, αλλά δεν είναι ιδιαίτερα μακρόβια. Αυτό συμβαίνει γιατί ένα δέντρο μπορεί να είναι τόσο δυνατό όσο το δάσος που το περιβάλλει. Κι έτσι τώρα υπάρχουν πολλοί χαμένοι στο δάσος. Τα πιο αδύναμα μέλη, που κάποτε θα είχαν υποστηριχθεί από τους ισχυρότερους, ξαφνικά μένουν πίσω. Είτε ο λόγος της παρακμής τους οφείλεται στην τοποθεσία τους και την έλλειψη θρεπτικών ουσιών, είτε σε μια παροδική αδιαθεσία ή σε γενετική σύνθεση, τώρα πέφτουν θύματα των εντόμων και των μυκήτων……»

Η ευημερία των δέντρων εξαρτάται από την κοινότητα κι όταν τα υποτιθέμενα αδύνατα δέντρα εξαφανίζονται  αυτό επηρεάζει ολόκληρη την κοινότητα των δέντρων ακόμα και τους γίγαντες. Ο Thich Nhat Hanh λέει ότι «οι άνθρωποι συνήθως τεμαχίζουν την πραγματικότητα, κι έτσι δεν μπορούν να δουν την αλληλεξάρτηση όλων των φαινομένων. Το να βλέπεις το ένα στο σύνολο και το σύνολο στο ένα σημαίνει ότι έχεις υπερβεί το μεγάλο φράγμα που περιορίζει την αντίληψη μας για την πραγματικότητα…». Τα πάντα στη φύση φαίνεται να δείχνουν την πραγματικότητα της αναπόφευκτης αλληλοσύνδεσης κι αλληλεξάρτησης μας, την αξία της διαφορετικότητας και την ανάγκη ενός αξιακού συστήματος συμπόνιας και φροντίδας……”