Μέρος δεύτερο

Μύθοι και η φωνή της

«Αν οι γυναίκες δεν γίνονται αντιληπτές ως ανήκουσες πλήρως στις δομές της εξουσίας, σίγουρα αυτό που πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε είναι την εξουσία και όχι τις γυναίκες» Mary Beard

«Αν οι άνθρωποι παρέμεναν σιωπηλοί, τίποτα δεν θα άλλαζε» Malala Yousafzai

«Συνειδητοποιούμε τη σημασία των φωνών μας μόνο όταν μας φιμώνουν» Malala Yousafzai

Αυτό το δεύτερο μέρος εστιάζει περισσότερο στο πώς φιμώθηκαν οι γυναίκες και πώς η δημόσια ομιλία έγινε κτήμα των ανδρών. Πριν συνεχίσω, θα ήθελα να αναφέρω ότι οι μύθοι μας παρέχουν τρόπους να δούμε και να κατανοήσουμε τον κόσμο, και υπάρχουν ατομικές και πιο συλλογικές ή καθολικές κατανοήσεις των μύθων. Είναι ενσωματωμένοι στους πολιτισμούς και τις παραδόσεις μας και μπορεί να είναι καταστροφικοί και περιοριστικοί, ειδικά για ορισμένες ομάδες ανθρώπων, αλλά και απελευθερωτικοί. Επίσης, υπάρχουν πολλαπλές αναγνώσεις του κάθε μύθου καθώς κάθε ιστορία περιέχει μια ποικιλία θεμάτων. Στο βιβλίο της Antigone Rising: The Subversive Power of the Ancient Myths, / Η Αντιγόνη Ανατέλλει: Η Ανατρεπτική Δύναμη των Μύθων, η Helen Morales (κλασικίστρια με δεύτερη έδρα Αργυροπούλου στις Ελληνικές  Σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια) γράφει: «Οι μύθοι ανοίγουν νέους δρόμους για να δούμε τον κόσμο. Αυτό που κάνει έναν μύθο μύθο, κι όχι απλώς μια ιστορία, είναι ότι έχει ειπωθεί και επαναληφθεί στο πέρασμα των αιώνων κι έχει αποκτήσει νόημα για μια κουλτούρα ή μια κοινότητα. Οι ελληνικοί και οι ρωμαϊκοί μύθοι έχουν ενσωματωθεί στην κουλτούρα μας και αποτελούν σημαντικό μέρος της. Αποτελούν τα θεμέλια και τις βάσεις των πεποιθήσεων που διαμορφώνουν την πολιτική και τη ζωή μας. Μπορεί να είναι περιοριστικοί και καταστροφικοί αλλά μπορούν επίσης να μας εμπνέουν και να μας απελευθερώνουν». Παρομοίως, αναφερόμενη στην Οδύσσεια του Ομήρου, η Mary Beard γράφει ότι θα ήταν πολιτιστικό έγκλημα αν την διαβάζαμε μόνο για να ερευνήσουμε τις πηγές του δυτικού μισογυνισμού. είναι ένα ποίημα που διερευνά, μεταξύ πολλών άλλων, τη φύση του πολιτισμού και της «βαρβαρότητας», την επιστροφή στο σπίτι, την πίστη και την εμπειρία του ανήκειν.

Θα ήθελα επίσης να πω ότι οι γυναίκες, τουλάχιστον στη Δύση, έχουν προχωρήσει πολύ και έχουν πολλά να γιορτάσουν, και υπάρχουν πολύ περισσότερες γυναίκες σήμερα σε θέσεις που τους επιτρέπουν να ασκούν κοινωνική επιρροή. Ωστόσο, η αληθινή και καθολική ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι ακόμα κάτι μακρινό. Η καθηγήτρια κλασικών σπουδών και αρχαίας λογοτεχνίας, Mary Beard, γράφει: «Είναι ευτυχής περίσταση που υπάρχουν τώρα περισσότερες γυναίκες σε θέσεις που πιθανώς όλοι θα συμφωνούσαμε ότι είναι «ισχυρές» από ότι υπήρχαν πριν δέκα, πόσο μάλλον πριν από πενήντα χρόνια.  Δεν πρέπει να ξεχνάμε να συγχαρούμε τους εαυτούς μας για την επανάσταση που φέραμε όλοι, γυναίκες και άντρες……, αλλά η πραγματική ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών είναι ακόμα ένα πράγμα του μέλλοντος, και [ούτε να ξεχνάμε] ότι υπάρχουν αιτίες για θυμό καθώς και για πανηγυρισμό.”.

Στο βιβλίο της Women & Power (Γυναίκες κι Εξουσία), η Beard αναφέρει την κλασσική ομηρική σκηνή (που περιγράφεται παρακάτω) της φίμωσης μιας γυναίκας και διερευνά ορισμένους από τους τρόπους με τους οποίους οι γυναικείες φωνές φιμώνονται ή καταπιέζονται στη σύγχρονη κουλτούρα και πολιτική μας. Υποστηρίζει ότι πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από την «απλή διάγνωση του μισογυνισμού», επειδή είναι μόνο ένας τρόπος κατανόησης ή περιγραφής αυτής της πραγματικότητας. Αναφέρει πολλές περιπτώσεις και τρόπους, τόσο στην αρχαιότητα όσο κι αργότερα, με τους οποίους οι γυναίκες έχουν αποκλειστεί από τον δημόσιο λόγο. Για παράδειγμα, αναφέρει πώς ο Αριστοφάνης αφιέρωσε μια κωμωδία στην «ξεκαρδιστική και γελοία» φαντασίωση όπου οι γυναίκες μπορεί να διοικούν το κράτος. Στην πραγματική ζωή οι αρχαίες γυναίκες δεν είχαν επίσημα πολιτικά δικαιώματα, καμία πραγματική οικονομική ή κοινωνική ανεξαρτησία, κι όταν έχουν εξουσία, στο θέατρο και τους μύθους (Μήδεια, Κλυταιμνήστρα και άλλες), απεικονίζονται μάλλον ως άτομα που κάνουν κατάχρηση εξουσίας και που προκαλούν καταστροφή και χάος παρά ως σοφές διαχειρίστριες της εξουσίας.

Υπάρχουν πολλοί μηχανισμοί και δομές που διευκολύνουν την αποδυνάμωση, τη φίμωση και συχνά την αποκοπή των γυναικών από τα κέντρα εξουσίας. Αυτό έχει επιτευχθεί μέσα από πολλούς δρόμους από την αρχαιότητα. Η φίμωση και η καταπίεση των γυναικών είναι συνυφασμένες με διαφορετικά επίπεδα τραύματος και βίας, παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και μέσω της κουλτούρας και των αφηγήσεων. Η Mary Beard γράφει: «Όσον αφορά τη φίμωση των γυναικών, η δυτική κουλτούρα έχει χιλιάδες χρόνια πρακτικής…. Αυτός είναι ένας τομέας όπου ο κόσμος των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων μπορεί να μας βοηθήσει να ρίξουμε φως στον σύγχρονο κόσμο μας». Η Beard και άλλοι κλασικιστές ισχυρίζονται ότι στη βιβλιογραφία που σχετίζεται με τη δημόσια φωνή των γυναικών ένα σημαντικό πρώτο καταγεγραμμένο παράδειγμα ενός άνδρα που είπε σε μια γυναίκα ότι η φωνή της δεν έπρεπε να ακουστεί δημόσια ήταν στην Οδύσσεια του Ομήρου (σχεδόν 3000 χρόνια πριν) στη σκηνή, όπου ο Τηλέμαχος, ο γιος του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, λέει στη μητέρα του να πάει στα διαμερίσματα της και να ασχοληθεί με τη δουλειά της. Σ’ ένα σύντομο απόσπασμα από το βιβλίο της περιγράφει τη σκηνή: «Αυτή η διαδικασία ξεκινά από το πρώτο βιβλίο του ποιήματος όταν η Πηνελόπη κατεβαίνει από τον ιδιωτικό της χώρο στη μεγάλη αίθουσα του παλατιού, όπου βρίσκει έναν βάρδο να παίζει στα πλήθη των μνηστήρων της, τραγουδάει για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Έλληνες ήρωες στο ταξίδι προς την πατρίδα τους. Δεν την διασκεδάζει καθόλου και μπροστά σε όλους του ζητά να διαλέξει έναν άλλο, πιο χαρούμενο σκοπό. Σε αυτό το σημείο επεμβαίνει ο νεαρός Τηλέμαχος: «Μητέρα», λέει, «πήγαινε ξανά στα διαμερίσματα σου, και ασχολήσου με τη δική σου δουλειά, τον αργαλειό και τη ρόκα… η ομιλία θα είναι υπόθεση των ανδρών, όλων των ανδρών, και κυρίως δική μου, γιατί δική μου είναι η εξουσία σε αυτό το νοικοκυριό» .

Στο βιβλίο της υπάρχει επίσης αναφορά στις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου (8 μ.Χ.), όπου ο Δίας μετατρέπει την Ιώ σε αγελάδα, έτσι ώστε να μην μπορεί να μιλήσει παρά μόνο να μουγκρίζει. και η νύμφη Ηχώ τιμωρείται έτσι ώστε η φωνή της να μην είναι ποτέ δική της, αλλά μόνο ένα όργανο για να επαναλαμβάνει τα λόγια των άλλων. Φυσικά υπήρχαν και οι εξαιρέσεις. Οι γυναίκες μπορούσαν να μιλήσουν ως θύματα και μάρτυρες, κυρίως για να προλογίσουν τον θάνατο τους. Η Beard παρέχει το παράδειγμα της Φιλομήλας, η οποία βιάστηκε και της έκοψαν τη γλώσσα, αλλά  αυτή κατάφερε να καταγγείλει τον βιαστή της υφαίνοντας την ιστορία σε ένα υφαντό, γι’ αυτό σχολιάζει η Beard «της Λαβίνιας του Σαίξπηρ της αφαιρέθηκαν τα χέρια, καθώς και η γλώσσα». Σε βάθος χρόνου η τέχνη και η χειροτεχνία υπήρξε ένα όργανο επούλωσης, έκφρασης, καταγγελίας και αντίστασης, ειδικά για τις γυναίκες.  Η Helen Morales γράφει: «Η έξυπνη στρατηγική της Φιλομήλας να πει την ιστορία της υφαίνοντάς την σε ένα υφαντό είναι μέρος ενός ευρύτερου πολιτιστικού φαινομένου στο οποίο οι γυναίκες στρέφονται στην υφαντική και τη χειροτεχνία ως μέσο αντίστασης. Φθάνει πίσω στην Οδύσσεια του Ομήρου…».

Ωστόσο, η ο δημόσιος λόγος δεν ήταν μόνο κάτι στον οποίο δεν συμμετείχαν οι αρχαίες γυναίκες, αλλά η δημόσια ομιλία και η ρητορική θεωρούνταν αποκλειστικές πρακτικές και δεξιότητες που καθόριζαν τον ανδρισμό ως φύλο. Η Beard αναφέρει πολλά παραδείγματα σε όλη την αρχαία λογοτεχνία σχετικά με την αυθεντία της βαθιάς ανδρικής φωνής σε αντίθεση με την πιο ψηλή θηλυκή. Γράφει: «Όπως το έθεσε ρητά μια αρχαία επιστημονική πραγματεία, μια βαθιά φωνή έδειχνε αντρικό θάρρος, μια ψηλή φωνή γυναικεία δειλία. Άλλοι κλασικοί συγγραφείς επέμεναν ότι ο τόνος και η χροιά του γυναικείου λόγου πάντα απειλούσε να ανατρέψει όχι μόνο τη φωνή του άνδρα ρήτορα αλλά και την κοινωνική και πολιτική σταθερότητα, την υγεία, ολόκληρου του κράτους». Συναντάμε ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα στο μυθιστόρημα του Henry James (1886), The Bostonians, όπου η Verena Tarrant, μια νεαρή φεμινίστρια ακτιβίστρια και ομιλήτρια, φιμώνεται. Καθώς πλησιάζει περισσότερο τον μνηστήρα της Basil Ransom (έναν άντρα με πλούσια βαθιά φωνή), βρίσκει τον εαυτό της όλο και πιο ανίκανο να μιλήσει δημόσια. Η Beard γράφει για τον Τζέιμς: «Υπό την επιρροή των Αμερικανών γυναικών, επέμενε, η γλώσσα κινδυνεύει να γίνει μια «γενικευμένη μουρμούρα ή ένα μπέρδεμα, ένα άγλωσσο σαλιάρισμα ή γρύλισμα ή γκρίνια». θα ακούγεται σαν «το μουγκανητό της αγελάδας, το γκάρισμα του γαϊδάρου και το γάβγισμα του σκύλου». (θυμηθείτε τον απόηχο της άγλωσσης Φιλομήλας, το μουγκανητό της Ιώ και το γάβγισμα της γυναίκας ρήτορα στο Ρωμαϊκό Φόρουμ)».

Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι αυτός ο παράλογος τρόπος θέασης των πραγμάτων ανήκει στο παρελθόν, αλλά πολλές από τις σύγχρονες παραδόσεις, και συμβάσεις, καθώς και κανόνες συζήτησης και δημόσιας ομιλίας βρίσκονται ακόμα στη σκιά αυτών των ξεπερασμένων ιδεών του κλασικού κόσμου. Με έκπληξη διάβασα ότι σύγχρονες γυναίκες πολιτικοί και γυναίκες που ασχολούνται με τη δημόσια ομιλία ωθούνται σε μαθήματα φωνητικής για να αποκτήσουν έναν ωραίο, βαθύ, βραχνό τόνο φωνής. Παρόλο που πολλά έχουν αλλάξει κι έχει σημειωθεί πρόοδος, φαίνεται ότι οι παραδόσεις και οι αφηγήσεις στηρίζουν μεγάλο μέρος της σύγχρονης ζωής μας. Η Beard γράφει: «Οι κλασικές μας παραδόσεις μάς έχουν προσφέρει ένα ισχυρό πρότυπο για να σκεφτόμαστε τον δημόσιο λόγο και να αποφασίζουμε τι μετράει ως καλή ρητορική ή κακή, πειστική ή όχι, και ποιανού ο λόγος πρέπει να έχει χώρο για να ακουστεί. Και το φύλο είναι προφανώς ένα σημαντικό μέρος αυτού του μείγματος». Επιπλέον υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα προσπαθειών να βρεθούν οι γυναίκες εντελώς εκτός δημόσιου λόγου. Η Beard ισχυρίζεται ότι σε γενικές γραμμές, υπάρχει μεγάλη αντίσταση και οι γυναίκες όχι μόνο έχουν αποθαρρυνθεί, αλλά έχουν προσβληθεί και απειληθεί σε διάφορες κουλτούρες. Μια πιο πρόσφατη μορφή βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών είναι η διαδικτυακή παρενόχληση και κακοποίηση. Σχετικά με αυτό γράφει ότι «Αρχικά δεν έχει μεγάλη σημασία τι γραμμή ακολουθείς ως γυναίκα, αν τολμήσεις να μπεις σε παραδοσιακό ανδρικό έδαφος, η κακοποίηση έρχεται ούτως ή άλλως. Δεν είναι αυτό που λες, που το υποκινεί, είναι απλώς το γεγονός ότι το λες. Και αυτό ταιριάζει με το είδος των απειλών. Περιλαμβάνουν ένα αρκετά προβλέψιμο μενού βιασμών, βομβαρδισμών, δολοφονιών και ούτω καθεξής (αυτό μπορεί να ακούγεται πολύ χαλαρό, όμως δεν σημαίνει ότι δεν είναι τρομακτικό όταν έρχεται αργά το βράδυ). Αλλά μια σημαντική υποενότητα στοχεύει στη φίμωση της γυναίκας».

Κατά τη διερεύνηση της φίμωσης των γυναικών είναι σημαντικό να δούμε το δημόσιο λόγο που επικρατεί, τις πολιτιστικές παραδοχές για τη σχέση των γυναικών με την εξουσία και τις κοινές γλωσσικές μεταφορές της γυναικείας πρόσβασης στην εξουσία που συνηθίζουμε να χρησιμοποιούμε όπως «χτυπώντας την πόρτα», «σπάσιμο της γυάλινης οροφής», κλπ. Όπως υποστηρίζει η Beard: «Οι γυναίκες στην εξουσία θεωρούνται ότι καταρρίπτουν τα εμπόδια ή εναλλακτικά ότι παίρνουν κάτι που δεν δικαιούνται». Προτείνει επίσης να θέσουμε το ερώτημα: Εάν υπάρχει ένα πολιτισμικό πρότυπο, που λειτουργεί για να αποδυναμώσει τις γυναίκες, τι ακριβώς είναι αυτό και από πού προέρχεται; Είναι επίσης χρήσιμο να επανεξεταστεί σοβαρά η εξουσία και η ηγεσία και σε κάποιο βαθμό να αποσυνδεθούν από τις τρέχουσες ιδέες και δομές εξουσίας. Ένα μεγάλο μέρος της βίας και της παρενόχλησης που έχουν υποστεί οι γυναίκες κι άλλες ομάδες ανθρώπων έγκειται στις δομές εξουσίας. Η Beard γράφει: «Αυτό σημαίνει να κατανοείς την εξουσία διαφορετικά. Σημαίνει την αποσύνδεσή της από το δημόσιο κύρος. Σημαίνει να σκεφτόμαστε συλλογικά, για την εξουσία των οπαδών και όχι μόνο των ηγετών. Σημαίνει, πάνω απ’ όλα, να ορίζουμε την εξουσία ως ένα χαρακτηριστικό ή ακόμα κι ως ρήμα («να ασκώ εξουσία»), όχι ως κατοχή. Αυτό που έχω κατά νου είναι η ικανότητα να είμαστε αποτελεσματικοί, να φέρνουμε αλλαγή, και να έχουμε το δικαίωμα να μας παίρνουν στα σοβαρά, τόσο συλλογικά όσο και μεμονωμένα. Είναι εξουσία με την έννοια που πολλές γυναίκες αισθάνονται ότι δεν έχουν – και ότι θέλουν».

Η εξουσία δεν χρειάζεται να είναι κυριαρχία και έλεγχος των άλλων. Χωρίς εξουσία δεν μπορούμε να θέσουμε υγιή όρια και η ικανότητά μας να κινούμαστε στον κόσμο με ασφάλεια και ελευθερία τίθεται σε κίνδυνο σε μεγάλο βαθμό. Το ίδιο ισχύει και για την ικανότητά μας να συμμετέχουμε στη ζωή ως ίσα και σεβαστά άτομα και να δημιουργούμε και να υλοποιούμε τα όνειρα και να εκπληρώνουμε τις δυνατότητές μας. Η Elizabeth Lesser γράφει: «Εξουσία. Έχει γίνει τόση κατάχρηση που ακούγεται σαν μια βρώμικη λέξη. Τι είναι όμως στην πραγματικότητα; Η εξουσία είναι μια φυσική δύναμη και είναι κάτι που όλοι θέλουμε: την ενέργεια, την ελευθερία, την εξουσία να είμαστε αυτό που είμαστε, να συνεισφέρουμε, να δημιουργούμε. Η κυριαρχία κι ο έλεγχος έχουν γίνει συνώνυμα με την εξουσία, αλλά η εξουσία δεν χρειάζεται να είναι σε βάρος άλλων. δεν χρειάζεται να καταπιέζει για να εκφραστεί. Οι παρορμήσεις μας να υποτάσσουμε να τιμωρούμε ή να εξοντώνουμε  είναι διεφθαρμένες εκδοχές εξουσίας».

Τελικά, καθώς έγραφα αυτό το κείμενο, συνειδητοποίησα ότι περίπου την ίδια περίοδο πέρυσι είχα γράψει μια θεματικά σχετική ανάρτηση. Η ανάρτηση της 12ης Δεκεμβρίου του προηγούμενου έτους (http://www.trauma-art-alexandritonya.com/?p=7250&lang=en) αφορούσε την Μαλάλα Γιουσαφζάι, η οποία σε ηλικία δεκαεπτά ετών έλαβε το Βραβείο Noble Ειρήνης αφού πυροβολήθηκε τρεις φορές επειδή υπερασπίστηκε το δικαίωμα των κοριτσιών στην εκπαίδευση. Στο βιβλίο της, Cassandra Speaks, η Elizabeth Lesser παραθέτει μέρος της ομιλίας της Malala στον ΟΗΕ: «Πίστευαν ότι οι σφαίρες θα μας φίμωναν, αλλά απέτυχαν. Από τη σιωπή βγήκαν χιλιάδες φωνές. Οι τρομοκράτες νόμιζαν ότι θα άλλαζαν τους στόχους μου και θα σταματούσαν τις φιλοδοξίες μου. Αλλά τίποτα δεν άλλαξε στη ζωή μου εκτός από αυτό: η αδυναμία, ο φόβος και η απελπισία πέθανε. Γεννήθηκαν δύναμη και κουράγιο».

Υ.Γ.

Δυο links για δύο πρόσφατα podcast σχετικά με τις ημέρες των γιορτών:

α) Μια συνομιλία μεταξύ του Rick και του Forrest Hanson για τον πόνο και τις δυσκολίες  που μπορεί να εμφανιστούν ή να έρθουν στο προσκήνιο πιο έντονα αυτήν την εποχή του χρόνου. Συζητούν για την αποξένωση της οικογένειας, την επαφή και την αποστασιοποίηση και τον πόνο που μπορεί να τη συνοδεύει, τα καθήκοντα στις σχέσεις, τη θλίψη και τη λειτουργική συγχώρεση, τους τρόπους επιδιόρθωσης, τη σημασία της διάκρισης των οικογενειακών συστημάτων από τα άτομα, και την επίγνωση ενός ευρέος φάσματος μεταβλητών που επηρεάζουν τις οικογενειακές σχέσεις, όπως συγγενείς και τρίτοι, συστημικές και πολιτισμικές επιρροές: https://www.rickhanson.net/being-well-podcast-navigating-familial-estrangement/

β) Ένας καθοδηγούμενος διαλογισμός, που νομίζω αντανακλά το πνεύμα των γιορτών, από την Tara Brach (κλινική ψυχολόγο και δασκάλα διαλογισμού) σχετικά με το πώς να καλλιεργήσουμε μια παρουσία αγάπης, που η ίδια πιστεύει ότι είναι μια έμφυτη ικανότητα που μπορούμε να καλλιεργήσουμε: https://www.tarabach.com/meditation-awakening-loving-presence-2/

«Είθε να μας αγκαλιάζει μια στοργική παρουσία, να είμαστε μια στοργική παρουσία, να εμπιστευόμαστε τη βασική μας καλοσύνη, να πιστεύουμε ότι είμαστε αρκετοί, να νιώθουμε ευτυχισμένοι, να γνωρίσουμε τη χαρά του ότι είμαστε ζωντανοί, να νιώθουμε βαθιά και φυσική γαλήνη, η καρδιά και το μυαλό μας να ξυπνήσουν και να ελευθερωθούν…» (Tara Brach)