Σεπτέμβρης στην Ελλάδα και λίγη τέχνη Η μετάφραση θα είναι διαθέσιμη σύντομα
«ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ Υπάρχει τόση σκληρότητα στην μη συμπεριληπτικότητα, και τόση μη συμπεριληπτικότητα στο να νιώθεις ότι είσαι ανώτερος / ότι δικαιούσαι περισσότερα. Και υπάρχουν πολλοί τοίχοι». Από το βιβλίο Am I Pretty When I Fly? An Album of Upside Down Drawings / Είμαι Χαριτωμένη Όταν Πετώ; Ένα ‘Αλμπουμ Με Ανάποδα Σχέδια της Joan Baez
«Είναι απίστευτο πώς ο φόβος χτίζεται μέσα σου, από τους γονείς σου και τους άλλους γύρω σου. Είσαι τόσο αθώος / α στην αρχή που δεν ξέρεις». Από το βιβλίο Walk Through Walls: A Memoir / Περπάτα Μέσα Από Τους Τοίχους της Μαρίνας Αμπράμοβιτς, περφόρμανς καλλιτέχνης
«Ένας καλλιτέχνης πρέπει να καταλάβει τη σιωπή. Ένας / Μία καλλιτέχνης πρέπει να δημιουργήσει έναν χώρο για να μπει η σιωπή στο έργο του / της. Η σιωπή είναι σαν ένα νησί στη μέση ενός ταραγμένου ωκεανού». Μαρίνα Αμπράμοβιτς, περφόρμανς καλλιτέχνης
“Να συμπεριφέρεστε καλά στη γη: δεν σας την έδωσαν οι γονείς σας, σας τη δάνεισαν τα παιδιά σας. Δεν κληρονομήσαμε τη Γη από τους Προγόνους μας, τη δανειζόμαστε από τα Παιδιά μας.” Ιθαγενής Αμερικανική Παροιμία
«Πρέπει να προστατεύσουμε τα δάση για τα παιδιά, τα εγγόνια και τα παιδιά που δεν έχουν γεννηθεί. Πρέπει να προστατεύσουμε τα δάση για όσα δεν μπορούν να μιλήσουν από μόνα τους, όπως τα πουλιά, τα ζώα, τα ψάρια και τα δέντρα». Qwatsinas, Nuxalk Nation
Η Susan David, της οποίας το έργο επικεντρώνεται στα συναισθήματα και τις αξίες, αναφέρεται σε έναν όμορφο χαιρετισμό που χρησιμοποιείται στη Νότια Αφρική, από όπου προέρχεται, «sawubona», μια αφρικανική λέξη για το «γεια». Λέει: «Υπάρχει μια όμορφη και ισχυρή πρόθεση πίσω από τη λέξη γιατί το «sawubona», κυριολεκτικά μεταφρασμένο, σημαίνει, «σε βλέπω, και βλέποντάς σε, υπάρχεις / σε φέρνω στην ύπαρξη». Στα ελληνικά ο πιο συνηθισμένος χαιρετισμός όταν συναντιόμαστε και αποχαιρετούμε είναι το «Γειά», που προέρχεται από την ελληνική λέξη υγεία και μεταφράζεται ως «να έχεις την υγεία σου». Έτσι, σήμερα θα ήθελα να ανοίξω την σημερινή ανάρτηση με αυτούς τους δύο χαιρετισμούς.
Σε προσωπικό επίπεδο, ο Σεπτέμβρης ήταν μέχρι στιγμής ένας σχετικά ήσυχος μήνας, με δουλειές και επισκευές στο σπίτι και στον κήπο καθώς προετοιμαζόμαστε για το χειμώνα. Επίσης εξακολουθούμε να επισκεπτόμαστε την παραλία όταν δεν φυσάει πολύ, αλλά σε ένα άλλο επίπεδο αυτός ο μήνας έφερε καταστροφή καθώς οι φθινοπωρινές βροχές έχουν προκαλέσει τεράστιες πληγές στην Ελλάδα [και σε άλλους τόπους]. Αυτός ο Σεπτέμβρης έφερε συλλογική ανησυχία και θλίψη στο δικό μου μέρος του πλανήτη και περιβαλλοντική καταστροφή «βιβλικών» διαστάσεων. Κυρίως η κεντρική Ελλάδα έχει βιώσει πλημμύρες που έχουν αφήσει πίσω τους ένα ίχνος καταστροφής καθώς δρόμοι, γέφυρες, κτίρια, φράγματα και ζωτικής σημασίας υποδομές έχουν ξεριζωθεί και παρασυρθεί από τα ορμητικά λασπόνερα. Ολόκληρα χωριά έχουν κυριολεκτικά βυθισθεί, έχουν όπως διάβασα κάπου «σβηστεί από τον χάρτη» .
Από την ασφάλεια του σπιτιού μου ένιωσα λίγο από αυτόν τον πόνο ενώ παρακολουθούσα τις ειδήσεις και σκεφτόμουν όλα όσα συνέβαιναν κατά τη διάρκεια της ημέρας, ξυπνώντας τη νύχτα ανησυχώντας για άτομα που γνωρίζω. Η Ελλάδα είναι μικρός τόπος και αυτό αυξάνει τις πιθανότητες να γνωρίζουμε ανθρώπους σε όλη τη χώρα, κάτι που φέρνει τα γεγονότα πιο κοντά στην πόρτα μας. Περίμενα με αγωνία τι θα μπορούσε να συμβεί σε συγκεκριμένα χωριά ή κοινότητες. Ένιωσα έντονες εκρήξεις ενσυναίσθησης και συμπόνιας κι αναλογίστηκα τις υποδομές που θα έπρεπε να είναι στη θέση τους για να λειτουργήσουν ως προστατευτικές ασπίδες τουλάχιστον σε ορισμένες περιπτώσεις. Ανησυχώ για το μέλλον και πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση για τους ανθρώπους που ζουν αυτόν τον εφιάλτη. Τι θα γίνει με τα χιλιάδες νεκρά ζώα και τα οχήματα που επιπλέουν στο νερό; Σκέφτομαι τους ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους. Ανησυχώ για το πώς θα επιβιώσουν οι άνθρωποι οικονομικά. Σκέφτομαι τι μπορεί να επιφυλάσσει σε όλους μας το μέλλον σε πλανητικό επίπεδο. Καθώς παρακολουθούσα στην οθόνη ανθρώπους στις ταράτσες να περιμένουν μέρες μέχρι να φτάσουν τα συνεργεία διάσωσης και άλλους να αρνούνται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, την έλλειψη πόσιμου νερού και την καταστροφή των υποδομών, δεν μπορούσα παρά να νιώσω θυμό για το πώς οι οικονομικές και πολιτικές αποφάσεις πολλών, πολλών δεκαετιών τόσο στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλα πολύ μεγαλύτερα πλαίσια συγκέντρωσης εξουσίας, έχουν οδηγήσει στην ευρύτερη οικολογική κρίση.
Άνθρωποι έχουν πεθάνει και πολλοί έχουν παρακολουθήσει τα σπίτια τους να βυθίζονται κάτω από το νερό χάνοντας ό,τι είχαν, ενώ άλλοι έχουν χάσει γεωργικές εκτάσεις, καλλιέργειες, αγροκτήματα και μικρές επιχειρήσεις, τα μέσα και τα εργαλεία που τους εξασφάλιζαν τα προς το ζην. Οι περιοχές που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό μοιάζουν με εμπόλεμες ζώνες. Δεν νομίζω ότι η χώρα να έχει ξανά δοκιμαστεί από τέτοιες ακραίες πλημμύρες. Η καταιγίδα Daniel έριξε βροχή ενός έτους στην κεντρική Ελλάδα μέσα σε μια μέρα. Μάλλον θα αλλάξει τη μορφολογία των περιοχών που έχουν πληγεί και σίγουρα έφερε το καταστροφικό πρόσωπο της Φύσης στο προσκήνιο της συνειδητοποίησής μας. Και όλα αυτά συνέβησαν μετά από ένα καλοκαίρι πρωτόγνωρων δασικών πυρκαγιών.
Η οικονομική καταστροφή είναι τεράστια αφού η παραγωγική καρδιά της χώρας βρίσκεται στην κεντρική Ελλάδα. Η πλημμυρισμένη περιοχή της Θεσσαλίας είναι μια από τις πλουσιότερες αγροτικές περιοχές της Ελλάδας, παράγοντας περισσότερο από το ένα τέταρτο της γεωργικής παραγωγής της χώρας. Αυτές οι περιοχές που τώρα μοιάζουν με βαλτότοποι είναι πλέον πιθανές εστίες εξάπλωσης ασθενειών. Δεν υπάρχει ρεύμα, δεν υπάρχει καθαρό τρεχούμενο νερό και υπάρχουν ελλείψεις σε εμφιαλωμένο νερό. Πριν από τρία χρόνια η ίδια περιοχή επλήγη από έναν σπάνιο για την Μεσόγειο κυκλώνα, τον Ιανό, και διατέθηκε χρηματοδότηση για την κατασκευή και την ενίσχυση αντιπλημμυρικών κατασκευών. Είναι προφανές ότι τα όποια αντιπλημμυρικά μέτρα είχαν υλοποιηθεί δεν κατάφεραν να θωρακίσουν τις πλημμυρισμένες περιοχές από αυτά τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Για λόγους που με την πάροδο του χρόνου θα γίνουν σαφείς, φαίνεται ότι η ποσότητα ή / και η ποιότητα των υφιστάμενων υποδομών δεν ήταν επαρκής.
Κάποιες φωνές υποστηρίζουν ότι «είμαστε όλοι μαζί σε αυτό». Λοιπόν, ειλικρινά, δεν θα είναι το ίδιο για όλους. Ποτέ δεν είναι. Αυτή η φράση κλισέ μπορεί μερικές φορές να μην είναι χρήσιμη, γιατί δεν αντικατοπτρίζει όλη την αλήθεια. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι και αλήθεια και όχι αλήθεια. Εάν δεν αποσαφηνιστεί, μπορεί να συγκαλύψει σκληρές αλήθειες σχετικά με τις περιστάσεις και τις διαφορετικές πραγματικότητες των ανθρώπων και μπορεί συχνά να οδηγήσει στη φίμωση του θυμού που μπορεί να υποκινήσει δράση, και στην αγανάκτηση ή στην αφήγηση της αλήθειας. Ναι, είμαστε διασυνδεδεμένοι, αυτό που συμβαίνει σε ένα μέρος της χώρας ή του κόσμου και στους συνανθρώπους μας μας επηρεάζει με πολλούς σημαντικούς ορατούς και αόρατους τρόπους. Οι επιπτώσεις αυτής της αλληλεξάρτησης φαίνονται σε οικολογικό, οικονομικό, κοινωνικό, συναισθηματικό, ψυχολογικό και βιολογικό επίπεδο, αλλά είναι επίσης αλήθεια, σε αυτήν την τρέχουσα κατάσταση, για παράδειγμα, ότι όσοι έχουν θέσεις εργασίας που τους επιτρέψουν να εργαστούν αλλού ή εκείνοι που έχουν τα μέσα να αγοράσουν ένα νέο σπίτι ή γεωργική γη ή να ξαναχτίσουν μια ζωή αλλού, θα είναι πιο ικανοί να ξεκινήσουν από την αρχή εν μέσω της θλίψης και των απωλειών τους. Άλλοι θα είναι σε πολύ πιο τραγική κατάσταση. Και όσοι είμαστε μάρτυρες από μακριά, ανεξάρτητα από το πόσο βαθιά νιώθουμε τον πόνο και παρέχουμε υποστήριξη ή το βαθμό που θα επηρεαστούμε από τις παρενέργειες αυτής της καταστροφής, θα είναι σε εντελώς διαφορετικό επίπεδο.
Σε αυτό το σημείο δεν μπορούμε παρά να ελπίζουμε ότι το κράτος θα λειτουργήσει και ότι θα παράσχει επαρκή οικονομική στήριξη και ότι θα υπάρξουν αποζημιώσεις και ανοικοδόμηση των κοινοτήτων. Ελπίζουμε οτι θα υπάρξει φροντίδα για τους ηλικιωμένους και όσους δεν διαθέτουν μέσα. Ελπίζουμε ότι αυτή η νέα περιβαλλοντική τραγωδία θα οδηγήσει σε πιο υπεύθυνες πολιτικές και δράσεις σχετικά με την περιβαλλοντική κρίση, αλλά και την ανάγκη να δημιουργηθούν οι κατάλληλες υποδομές. Ελπίζουμε επίσης ότι αυτό που είναι γνωστό ως ελληνική φιλοξενία, καθώς και η αλληλεγγύη και η συμπόνια θα φθάσουν αυτούς που έχουν ανάγκη.
Υπάρχει ένα κομμάτι στο βιβλίο του Stephen Batchelor σχετικά με το ανήκειν και τη συμπόνια. Εξηγεί πώς η συμπόνια μας εκτείνεται συνήθως σε όσους βρίσκονται στη μία πλευρά του αόρατου φράγματος που μας χωρίζει από τον υπόλοιπο κόσμο. Είναι πιο εύκολο για εμάς να αισθανόμαστε συμπόνια για όλα όσα ανήκουν στον τομέα του «εγώ» και του «δικού μου», όπως τους εαυτούς μας, τους φίλους και τις οικογένειές μας, τις κοινότητες μας και τις αθλητικές ομάδες μας. Γράφει: «Οι δεσμοί που μας ενώνουν, είτε πρόκειται για κοινούς γονείς είτε για μια αυθαίρετη προτίμηση για την ίδια ποδοσφαιρική ομάδα, υπερβάλλονται από την επιθυμία του να ανήκεις και τον φόβο της απόρριψης. Αυτό με τη σειρά του οδηγεί σε μια σκληρότερη αντίληψη σχετικά με το «εμείς» και «αυτοί».
Ωστόσο, συνεχίζει, δεν είναι πάντα έτσι, γιατί υπάρχουν στιγμές που το φράγμα αίρεται και νιώθουμε τους πόνους άλλων ανθρώπων, ανθρώπων που δεν γνωρίζουμε και ανθρώπων που δεν ανήκουν στις ομάδες μας. Γράφει: «Νιώθω συγκινημένος από τη δεινή θέση εκείνων που δεν ξέρω και πιθανότατα ποτέ δεν θα γνωρίσω: το πεινασμένο παιδί, το εγκαταλελειμμένο σκυλί, τα ρεύματα των προσφύγων….. Και όταν τελικά συναντώ τον Χ και μου λέει πόσο φοβισμένος νιώθει να πει σε κάποιον ότι είναι HIV θετικός, όλη η προηγούμενη μου δυσαρέσκεια εξαφανίζεται και η θλίψη και ο τρόμος του γίνονται και δικοί μου. Όσο διαρκούν αυτές οι εύθραυστες στιγμές, κατοικώ σε έναν κόσμο όπου όλα τα έμβια όντα ενώνονται από τη λαχτάρα τους να επιβιώσουν και να είναι ασφαλή. Αναγνωρίζω την αγωνία των άλλων όχι ως δική τους αλλά ως δική μου. Είναι σαν να έχει αποκαλυφθεί ολόκληρη η ζωή ως ένας ενιαίος οργανισμός: το να απλώσω το χέρι σε κάποιον που πονάει είναι τόσο φυσικό και ασυνείδητο όσο το να απλώσω το χέρι μου στο πληγωμένο μου γόνατο».
Αυτόν τον μήνα αισθάνθηκα επίσης κάπως κουρασμένη, αλλά παρόλα αυτά διάβασα, είδα ζωγραφική και ζωγράφισα και λίγο. Άκουσα επίσης κάποιες συνεντεύξεις της Joan Baez αφού αγόρασα το νέο μικρό βιβλίο της με τα απομνημονεύματα της με ανάποδα σκίτσα και σχέδια που έχει κάνει με το μη κυρίαρχο χέρι της. Χαίρομαι που η Baez δημοσίευσε αυτά τα τα σχέδια. Οι πειραματισμοί της μου θύμισαν δικά μου σχέδια με το αριστερό χέρι στο παρελθόν. Είχα χρησιμοποιήσει το αριστερό χέρι για να συμπληρώσω ή να ολοκληρώσω κατά κάποιο τρόπο ζωγραφική που είχα κάνει με το δεξί μου χέρι, και βρήκα ότι με αυτόν τον τρόπο ενισχύονταν η συμβολική και συναισθηματική φύση των σχεδίων.
Νομίζω ότι ορισμένες από τις λεζάντες των σχεδίων της Baez, συγκεκριμένου πολιτισμικού και χρονικού περιεχομένου ή χιούμορ, δεν έγιναν πλήρως κατανοητά, αλλά η τέχνη μόλις μεταφερθεί από τον δημιουργό στο κοινό μένει στους θεατές ή συμμετέχοντες πλέον να δώσουν το δικό τους νόημα. Η περφόρμανς καλλιτέχνης, από την πρώην Γιουγκοσλαβία, όπως της αρέσει να λέει, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς, έχει μεταξύ άλλων υποστηρίξει στο καλλιτεχνικό μανιφέστο της: «Ένας καλλιτέχνης δημιουργεί τα δικά του σύμβολα. Τα σύμβολα είναι η γλώσσα ενός καλλιτέχνη. Στη συνέχεια, η γλώσσα πρέπει να μεταφραστεί. Μερικές φορές είναι δύσκολο να βρεις το κλειδί».
Στην εισαγωγή του βιβλίου με τον τίτλο How I Got Turned Upside Down / Πως Με Αναποδογύρισαν, η Baez περιγράφει τις πρώτες της εμπειρίες με την τέχνη: «Όταν ήμουν πολύ μικρή, ζωγράφισα ένα κοριτσάκι με τα μαλλιά του να πετούν στον αέρα. Κρατούσε έναν χαρταετό, ο οποίος πετούσε προς την αντίθετη κατεύθυνση, αλλά γενικά ήταν μια αρκετά καλή απεικόνιση για ένα παιδί. Αμέσως μετά, αποφοίτησα στο να σχεδιάζω αγελάδες με τεράστιους μαστούς και μετά σκηνές των Ιθαγενών της Αμερικής. Στο σχολείο, με πολλά κραγιόνια, γέμισα ένα ολόκληρο φύλλο χαρτί κατασκευής με μια εικόνα της γης, μετά πήρα μια χαρτοπετσέτα και έτριψα όλο το χαρτί μέχρι που έλαμψε….. Στην τρίτη δημοτικού, ζωγράφισα εικόνες της Bambi και του Thumper σε απλό χαρτί από ένα μπλοκ ζωγραφικής. Τα έκοψα και τα πούλησα στους συμμαθητές μου για τρία σεντς το ένα». Για κάποιους από εμάς που αγαπούσαμε τη ζωγραφική ως παιδιά, μερικές από τις ιστορίες της ίσως μας φανούν γνώριμες.
Στα επόμενα κεφάλαια βλέπουμε την εξέλιξη των καλλιτεχνικών της δραστηριοτήτων σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Για παράδειγμα, όταν ήταν έντεκα της δόθηκε ένα βιβλίο με ένα σκίτσο του προφίλ μιας γυναίκας στο εξώφυλλο, με τίτλο Draw Me / Ζωγράφισε Με, και μια ξύλινη ανθρώπινη φιγούρα με κινούμενα μέρη. Σε άλλο κεφάλαιο περιγράφει την επιστροφή της στην τέχνη μέσω της ζωγραφικής πορτρέτων όταν ήταν εβδομήντα χρονών. Γράφει: «Μια μέρα, αποφάσισα να ζωγραφίσω ένα πορτρέτο……. Συνέχισα να ζωγραφίζω πορτρέτα ανθρώπων που είχαν παλέψει για κοινωνική αλλαγή μέσω της μη βίας». Μέσα από τα άλλοτε τρυφερά και άλλοτε χιουμοριστικά σχέδια και τα σύντομα κεφάλαιά της αγγίζει επίσης θέματα όπως η συμπεριληπτικότητα, ο εκφοβισμός (bullying), η σκληρότητα, η πατριαρχία, η εξαφάνιση των ειδών και η ζημιά που προκαλούμε στο περιβάλλον.
Στην προηγούμενη ανάρτηση σχετικά με θέματα του ανήκειν, αναφέρθηκα σε ένα άλλο βιβλίο με εικονογραφήσεις The Arrival / Η Άφιξη του Shaun Tan για τη μετανάστευση, το πνεύμα των μεταναστών και τις ιστορίες τραύματος και ανθεκτικότητας. Επιστρέφω σε αυτό σήμερα, καθώς ξανά-ξεφύλλισα το βιβλίο.
Στην τελευταία σελίδα της ελληνικής έκδοσης, ο εκδότης [νομίζω] γράφει· «Πώς είναι να ταξιδεύεις, σε μια νέα, άγνωστη χώρα, χωρίς να ξέρεις τι σε περιμένει; Να ελπίζεις σε μια καλύτερη ζωή, χωρίς καμία εγγύηση ότι θα τη βρεις; Πώς είναι να νιώθεις ξένος και μόνος, αγναντεύοντας ένα –ίσως– αφιλόξενο μέρος όπου θα χτίσεις το μέλλον σου; Αναζητάς καλύτερες ευκαιρίες ζωής, χωρίς να έχεις παλέψει με τους φόβους σου. Τον μεγάλο φόβο του κάθε μετανάστη που ξεριζώνεται από τον τόπο του. Θα θυμάται άραγε ό,τι άφησε πίσω; Θα βρει κάτι που να αξίζει το τραύμα του αποχωρισμού;»
Στην ιστοσελίδα του ο Shaun Tan γράφει:
«Πέρα από οποιαδήποτε προσωπικά ζητήματα, όμως, νομίζω ότι το «πρόβλημα» του ανήκειν είναι ίσως περισσότερο ένα βασικό υπαρξιακό ζήτημα με το οποίο όλοι ασχολούμαστε κατά καιρούς, αν όχι σε τακτική βάση. Αναδύεται ιδιαίτερα όταν τα πράγματα πάνε στραβά με τη συνηθισμένη μας ζωή, ή όταν κάτι αμφισβητεί την άνετη πραγματικότητα μας ή αψηφά τις προσδοκίες μας – που είναι συνήθως η στιγμή που ξεκινάει και μια καλή ιστορία. Συχνά βρισκόμαστε σε νέες πραγματικότητες – ένα νέο σχολείο, δουλειά, σχέση ή χώρα, καθεμία από τις οποίες απαιτεί κάποια επανεφεύρεση του «ανήκειν».
Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα για το βιβλίο και το θέμα του ανήκειν στην ιστοσελίδα του:: https://www.shauntan.net/arrival-book
Τέλος, αυτές τις μέρες αποφάσισα να μειώσω τον αριθμό των εισερχόμενων μειλ. Καθώς λοιπόν κοίταζα τα μηνύματα βρήκα ένα που περιελάμβανε ένα ποίημα του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, με το οποίο θα κλείσω την σημερινή ανάρτηση:
Ήσυχε/η φίλε /η που έφτασες ως εδώ, / νιώσε πώς η αναπνοή σου δημιουργεί περισσότερο χώρο γύρω σου.
Ας είναι αυτό το σκοτάδι καμπαναριό / κι εσύ η καμπάνα. Καθώς χτυπάς,
Ό,τι σε χτυπάει γίνεται η δύναμή σου. / Βάδισε εμπρός και πίσω προς την αλλαγή.
Πώς είναι, τέτοια ένταση πόνου; / Αν το ποτό είναι πικρό, μεταμόρφωσε τον εαυτό σου σε κρασί.
Σε αυτήν την ασυγκράτητη / αβάσταχτη νύχτα, / γίνε το μυστήριο στο σταυροδρόμι των αισθήσεών σου,
το νόημα που θα ανακαλύψεις εκεί.
Κι αν ο κόσμος έπαψε να σε ακούει, / πες στη σιωπηλή γη: ρέω. Στο ορμητικό νερό, μίλησε / πες: υπάρχω.
