Μέρος τέταρτο (Η μετάφραση έχει ολοκληρωθεί)
Μύθοι και η δύναμη των ιστοριών
«Νομίζουμε ότι λέμε ιστορίες, αλλά συχνά οι ιστορίες λένε σε εμάς, μας λένε να αγαπάμε ή να μισούμε, να βλέπουμε ή να είμαστε τυφλοί» ……… «Συχνά, πολύ συχνά, οι ιστορίες μας σελώνουν, μας καβαλούν, μας μαστιγώνουν προς τα μπρος, μας λένε τι να κάνουμε, και το κάνουμε χωρίς καμία αμφισβήτηση. Το καθήκον του να μάθουμε να είμαστε ελεύθεροι απαιτεί να μάθουμε να ακούμε τις ιστορίες, να τις αμφισβητούμε, να κάνουμε μια παύση και να ακούμε τη σιωπή, να τις ονομάζουμε και μετά να γίνουμε οι αφηγητές». Rebecca Solnit
«Η διαμαρτυρία περιλαμβάνει την κατάληψη χώρου». Helen Morales
Σε αυτήν την ανάρτηση θα αντλήσω από το βιβλίο της Helen Morales, Antigone Rising: The Subversive Power of the Ancient Myths // Η Αντιγόνη Ανατέλλει:Η Ανατρεπτική Δύναμη των Αρχαίων Μύθων, το οποίο μέσα από την εξέταση αρκετών μύθων θίγει όλα τα σημαντικά ζητήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα και πιθανώς να μας έχουν απασχολήσει σε κάποιο βαθμό από την αρχαιότητα. Αναπόφευκτα θα θίξω μερικά θέματα μόνο στο σημερινό κείμενο.
Πιστεύω ότι οι μύθοι και τα παραμύθια μας δίνουν νέους τρόπους να δούμε και να κατανοήσουμε τον κόσμο. Συγκεκριμένα, η ελληνική και η ρωμαϊκή μυθολογία είχαν ευρεία επιρροή στον δυτικό πολιτισμό και πέραν αυτού. Οι ελληνικοί και ρωμαϊκοί μύθοι εξερευνούν διάφορα διαχρονικά ηθικά διλήμματα και θέματα σχετικά με την πολιτική, τη δημοκρατία, την έννοια του πολίτη, την ηγεσία, την ηθική, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την εκδίκηση και τιμωρία, την κατάχρηση εξουσίας, την αγάπη, τη σχεσιακή βία και τις ανθρώπινες αδυναμίες. Μέσα από τους χαρακτήρες και τα γεγονότα των μύθων οι άνθρωποι μπορούν να αναλογιστούν την τοπική τους πολιτική, τα δύσκολα ηθικά διλήμματα που αντιμετωπίζουν και τη δυναμική στις σχέσεις τους. Η Morales ισχυρίζεται ότι «η δυνατότητα διερεύνησης ερωτημάτων όπως το τι χαρακτηρίζει την καλή ηγεσία και πώς μπορεί να αντισταθεί κανείς στον κρατικό φασισμό επιτρέπει στο κοινό να αναλογιστεί αυτά τα ζητήματα σε σχέση με συγκεκριμένα, τοπικά γεγονότα, με κάποια αποστασιοποίηση». Οι μύθοι, λέει, διευρύνουν τους ανθρώπους και τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες όταν τους επικαλύπτουν με ιδιότητες και επιτεύγματα από τις μορφές των αρχαίων μύθων.
Η συμμετοχή μας σε οποιαδήποτε συζήτηση, είτε αυτή αφορά την τέχνη, την πολιτική, την ηθική, τους νόμους, τη δικαιοσύνη, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την ιστορία, την υγεία ή το περιβάλλον, πιθανότατα να περιλαμβάνει, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, ιδέες από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη. Οι ιδέες από την κλασική αρχαιότητα έχουν επηρεάσει διακηρύξεις, συντάγματα, επαγγελματικούς κώδικες δεοντολογίας, συνδικαλιστικά κινήματα, το κίνημα δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων και πολιτικές και οικονομικές θεωρίες, αλλά όπως γράφει η Morales έχουν επίσης χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσουν «τον φασισμό, την σκλαβιά, τη λευκή υπεροχή και τον μισογυνισμό». Η Morales γράφει: «Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι μας έχουν δώσει μια πλούσια και σημαντική κληρονομιά στα πεδία της μυθολογίας, της φιλοσοφίας, της αρχιτεκτονικής, του θεάτρου και της πολιτικής. Δεν χρειάζεται να κρύψουμε τις καταστροφικές πτυχές αυτών των κληροδοτημάτων, ούτε να χρησιμοποιήσουμε την αρχαιότητα για να διαιωνίσουμε μύθους ευρωπαϊκής και δυτικής ανωτερότητας για να εκτιμήσουμε την αξία της αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης».
Η κριτική αξιολόγηση μύθων και ιδεών από την αρχαιότητα δεν αναιρεί την αξία της ελληνικής και ρωμαϊκής κληρονομιάς. Θα ήθελα να το επισημάνω αυτό γιατί μερικές φορές οι αναρτήσεις μου, και ίσως ακόμη και η απλή πράξη της δημοσίευσης τέχνης και γραπτού υλικού, αντιμετωπίζονται με κάποια εχθρικότητα, ίσως αυτό επιδεινώνεται επειδή ζω σε μια μικρή κοινότητα. Γνωρίζω ότι αυτές οι πρόσφατες δημοσιεύσεις σχετικά με την κλασική αρχαιότητα και την ελληνική μυθολογία μπορεί να προκαλέσουν κάποια ενόχληση σε κάποιους ή να παρερμηνευθούν. Αλλά πιστεύω ότι οι μύθοι και οι ιστορίες έχουν την δύναμη να μας αφυπνίσουν κι ότι η κριτική ανάγνωσή τους, η συμμετοχή σε μια νέα συζήτηση και η δημιουργική και καλλιτεχνική χρήση τους μπορούν να είναι παραγωγικές και ενδυναμωτικές διαδικασίες για την κοινωνία γενικότερα. Το βιβλίο που αναφέρθηκε παραπάνω καταδεικνύει τον ρόλο που διαδραματίζει ο αρχαίος μύθος στην πολιτιστική μας καλωδίωση, αλλά επίσης μας δείχνει πώς αυτές οι ιστορίες από την αρχαιότητα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να επιφέρουν αλλαγές. Και σε κάθε περίπτωση, οι μύθοι πάντα διαβάζονταν επιλεκτικά, αναδημιουργούνταν, διασκευάζονταν, από την αρχαιότητα, όταν όπως λέει η Morales οι διαφορετικές εκδοχές των μύθων λειτουργούσαν συλλογικά ως ένα είδος μακροχρόνιας συνομιλίας / ανταλλαγής απόψεων. Αν θέλουμε να δημιουργήσουμε έναν κόσμο με περισσότερο σεβασμό προς όλους, ειρήνη και χωρίς αποκλεισμούς, πρέπει να μάθουμε για τις ιστορίες που καθορίζουν τις κοινωνικές μας πραγματικότητες, να τις αναλογιστούμε και να αλληλεπιδράσουμε μαζί τους για να καταλήξουμε σε νέες κατανοήσεις και ίσως να δώσουμε και διαφορετικό τέλος σε κάποιες ιστορίες. Η Morales γράφει: «οφείλουμε να κατανοήσουμε εκ νέου το πώς οι αρχαίοι ελληνικοί και ρωμαϊκοί μύθοι, και οι χαρακτήρες τους, μπορούν να διεκδικηθούν και να οριστούν από όλους εμάς που θέλουμε να αντισταθούμε στην τρέχουσα τάση για μεγαλύτερο πατριαρχικό έλεγχο και που εργαζόμαστε για να χτίσουμε έναν πιο ισότιμο, αφυπνισμένο και με ενσυναίσθηση κόσμο».
Όπως ανέφερα το βιβλίο καλύπτει πολλά θέματα, αλλά θα αναφερθώ μόνο σε μερικά από αυτά. Θα ξεκινήσω με τις δίαιτες και τον ενδυματολογικό κώδικα και την αστυνόμευση των κοριτσιών κυρίως μέσω του ελέγχου του τρόπου με τον οποίο ντύνονται και τρώνε. Η Morales γράφει ότι «η ασφάλεια των κοριτσιών, οι σχολικοί κώδικες ενδυμασίας και η κουλτούρα της δίαιτας, καθώς και η αντιμετώπιση ενός μεταβαλλόμενου πολιτικού κλίματος στο οποίο οι ελευθερίες τους περιορίζονται και οι περιβαλλοντικές προστασίες αντιστρέφονται— όλα αυτά υποστηρίζονται από πολιτιστικές αφηγήσεις. Μία από τις σανίδες αυτής της ιδεολογική σκαλωσιάς είναι η κλασική μυθολογία. Μέρος της ενδυνάμωσης και της αντιπολίτευσης περιλαμβάνει την κατανόηση αυτών των μύθων και του πολιτιστικού τους αντίκτυπου και τη μετατροπή τους προς όφελός μας». Ισχυρίζεται ότι ορισμένες από τις πεποιθήσεις μας σε σχέση με τους σχολικούς κώδικες ενδυμασίας και την αστυνόμευση της γυναικείας ενδυμασίας γενικότερα ανάγονται στην αρχαιότητα και το να αγνοούμε αυτή την ιστορία μας καθιστά τυφλούς στο πόσο εδραιωμένες είναι ορισμένες βίαιες κοινωνικές δομές στην πραγματικότητα. Γράφει: «Το πρώτο βήμα προς την κατανόηση, και επομένως την δυνατότητα να κάνουμε κάτι για να αποτρέψουμε τον μισογυνισμό είναι να αναγνωρίσουμε πώς και πού είναι πολιτιστικά εδραιωμένος». Μας εξηγεί ότι ο μισογυνισμός δεν είναι απλώς μια στάση απέναντι στις γυναίκες που μπορεί να κρατούν μεμονωμένοι άνδρες και γυναίκες. Αντιθέτως, λειτουργεί για την επιβολή και την αστυνόμευση της υποταγής των γυναικών μέσα στα πλαίσια άλλων αλληλοσυνδεόμενων συστημάτων καταπίεσης και ευαλωτότητας, κυριαρχίας και μειονεξίας. Ένας από τους κύριους τρόπους με τους οποίους ο μισογυνισμός το επιτυγχάνει αυτό είναι διαφοροποιώντας τις «καλές γυναίκες» από τις ξένες ή «κακές γυναίκες» και τιμωρώντας τις υποτιθέμενες «κακές γυναίκες».
Η αστυνόμευση της γυναικείας ενδυμασίας δεν είναι απλώς μια σύγχρονη πρακτική, αλλά έχει μακρά ιστορία. Η Morales γράφει: «Οι αρχαίοι ελληνικοί και ρωμαϊκοί κανονισμοί είναι ένα μικρό, αλλά θεμελιώδες, μέρος της μακράς ιστορίας των ενδυματολογικών κωδίκων. Στην αρχή αυτής της ιστορίας συναντάμε τις γυναικονόμους, τις «γυναίκες ελεγκτές» της αρχαίας Ελλάδας. Οι Γυναικονόμοι ήταν αξιωματούχοι της πόλης, εκλεγμένες σε αξιώματα, των οποίων η ευθύνη ήταν να διασφαλίζουν ότι οι γυναίκες ντύνονται και συμπεριφέρονται κατάλληλα. Ο έλεγχος του στολισμού, της ενδυμασίας, της συμπεριφοράς και της τάξης ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα. Στις περισσότερες πόλεις, στις αξιοσέβαστες γυναίκες δεν επιτρεπόταν η συχνή έξοδος σε δημόσιους χώρους. περνούσαν το χρόνο τους στους γυναικωνίτες των σπιτιών τους. Οι σκλάβες και οι φτωχές γυναίκες θα αναγκάζονταν να βγουν έξω για να βρουν νερό ή δουλειά… σε γενικές γραμμές, η μόνη φορά που οι αξιοσέβαστες γυναίκες έβγαιναν δημόσια στην αρχαία Ελλάδα ήταν για θρησκευτικές γιορτές και εκδηλώσεις όπως κηδείες και γάμοι. Ακόμη και η συμμετοχή των γυναικών στις γιορτές ήταν πιθανό να καθοριζόταν από τις γυναίκες ελεγκτές, οι οποίες, πιστεύουν οι μελετητές, επέλεγαν ποιες κοπέλες και γυναίκες θα επιλέγονταν για πολυπόθητους ρόλους στις γιορτές…. Στις γυναίκες που είχαν διαπράξει μοιχεία δεν επιτρεπόταν να συμμετάσχουν σε αθηναϊκές γιορτές ή να εισέλθουν σε ναούς, και ίσως ήταν καθήκον των γυναικονόμων να κρατούν αρχεία για τις γυναίκες που είχαν κριθεί ένοχες για μοιχεία και να επιβάλουν τον νόμο που τις απέκλειε από την δημόσια. θρησκευτική ζωή…».
Η Morales αναφέρεται σε πηγές όπως η επιγραφή της Ανδανίας που υποδηλώνει ότι οι γυναικονόμοι έσκιζαν τα ρούχα που παραβίαζαν τον κώδικα ενδυμασίας και τα αφιέρωναν στους θεούς και σε άλλες πηγές που υποδηλώνουν ότι τα κορίτσια και οι γυναίκες που παραβίαζαν τον ενδυματολογικό κώδικα τιμωρούνταν με πρόστιμα. Οι παραβάσεις τους αναρτιόνταν σ’ έναν λευκό πίνακα σε έναν πλάτανο σε δημόσιο χώρο, κι επίσης, τις έθεταν σ’ ένα είδος κατ’ οίκον περιορισμού, εξορισμένες από τους λίγους τομείς της δημόσιας ζωής στους οποίους είχαν πρόσβαση. Το ντρόπιασμα ήταν μέρος της τιμωρίας. Ο Πλούταρχος περιγράφει επίσης περιορισμούς που έθετε στις γυναίκες στην Αθήνα ο νομοθέτης Σόλων. Για παράδειγμα, γράφει: «Η συμπεριφορά των γυναικών στις κηδείες ρυθμιζόταν. Οι δημόσιες εκδηλώσεις θλίψης που ήταν πολύ παθιασμένες και παρατεταμένες είχαν κηρυχτεί εκτός νόμου». Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο Νόμος των Οπίων, που εισήχθη το 216 π.Χ. ως μέτρο έκτακτης ανάγκης, κατά τη διάρκεια του πολέμου για να περιορίσει την αυξανόμενη ορατότητα και ανεξαρτησία των Ρωμαίων γυναικών, αλλά υπήρξε πίεση για την κατάργηση του νόμου. Οι γυναίκες της Ρώμης διαδήλωσαν για μέρες εμποδίζοντας την πρόσβαση σε κυβερνητικά κτίρια. Η Morales γράφει: «Οι μαζικές διαδηλώσεις ήταν ασυνήθιστες – δεν ήταν κοινωνικά επιτρεπόμενο για τις γυναίκες να συγκεντρώνονται δημόσια και να διαμαρτύρονται – και ήταν επιτυχείς: ο νόμος των Οπίων καταργήθηκε το 195 π.Χ.».
Αναφορικά με τους σχολικούς ενδυματολογικούς κώδικες, είτε πρόκειται για έναν ενήλικα που σκύβει για να ελέγξει την εφαρμογή του, είτε για να μετρήσει τις τιράντες της μπλούζας ή το μήκος της φούστας, η Morales λέει ότι αφορά κάτι περισσότερο από το ντύσιμο: είναι ένα μέσο εξευτελισμού και επιβολής ελέγχου. Διαβάζοντας αυτό το κεφάλαιο του βιβλίου μεταφέρθηκα πίσω στα πρώτα χρόνια της εφηβείας μου. Ξέρω από πρώτο χέρι πώς είναι να σου μετράνε το μήκος της φούστας ανάμεσα σε ένα πλήθος μαθητριών, των οποίων οι φούστες δεν είναι πιο μακριές από τη δική σου και μετά να σου ξηλώνουν το στρίφωμα της νέας σου σχολικής ποδιάς επειδή η φούστα είναι ένα εκατοστό πάνω από το γόνατο αντί να φτάνει στη μέση του γονάτου. Ήξερα ότι δεν είχα παραβιάσει κανέναν κανόνα. Η μητέρα μου είχε δώσει οδηγίες στην μοδίστρα σύμφωνα με τους κανονισμούς του σχολείου. Κυρίως θυμάμαι ότι έπρεπε να περπατήσω ως το σπίτι με το στρίφωμα της σχολικής ποδιάς ξηλωμένο, νιώθοντας ταυτόχρονα τον θυμό και την αδυναμία της κατάστασης, αναρωτώμενη για τους λόγους που έπρεπε να ξηλωθεί το στρίφωμα μπροστά σε όλους αντί για μια προσωπική κουβέντα. Η επιστροφή στην ιστορία και στους αρχαίους μύθους μάς βοηθά να συνειδητοποιήσουμε τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα και να συνδέσουμε πρακτικές και γεγονότα σε βάθος χρόνου και σε διάφορα πλαίσια, και να δούμε πώς λειτουργούν τα συστήματα και οι δομές προκειμένου να αντισταθούμε σε αυτές τις παλιές πρακτικές ή ιστορίες και να κάνουμε κάτι για να αλλάξουμε τον κόσμο αλλάζοντας τις αφηγήσεις.
Ένα άλλο κεφάλαιο του βιβλίου είναι αφιερωμένο στο μέγεθος του σώματος, σε ιστορίες πρακτικών μέτρησης φοιτητριών σε πανεπιστημιουπόλεις και σύγκρισής τους με την Αφροδίτη της Μήλου [το άγαλμα του οποίου έχουν χαθεί τα δύο χέρια που βρέθηκε στο ελληνικό νησί της Μήλου] και την κουλτούρα της δίαιτας. η οποία, σύμφωνα με την Morales, συχνά παραθέτει λανθασμένα κείμενα του Ιπποκράτη ή βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στον Ιπποκράτη. Όμως συνεχίζει η συγγραφέας «Η ιατρική έχει προχωρήσει πολύ από τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα π.Χ.». Είναι επίσης επικριτική για το πώς αγνοούνται άλλα μέρη του έργου του Ιπποκράτη, όπως για παράδειγμα, η συμβουλή του να αποφεύγονται οι περιοριστικές δίαιτες για υγιείς ανθρώπους (πίστευε ότι η διακοπή μιας τέτοιας δίαιτας ήταν κίνδυνος για την υγεία κάποιου)» και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η οπτική του Ιπποκράτη ήταν πολύ πιο περίπλοκη και ευρεία από τα σημεία στα οποία γίνεται συνήθως αναφορά. Αναφέρεται επίσης στον όρκο του Ιπποκράτη που παίρνεται από όλους τους γιατρούς, ο οποίος αναφέρει «Θυμάμαι ότι παραμένω μέλος της κοινωνίας, με ιδιαίτερες υποχρεώσεις προς όλους τους συνανθρώπους μου» (η υπογράμμιση δική μου / της Morales) και να τηρώ το ρητό «πρώτα μην κάνεις κακό» (αυτό δεν είναι, όπως συχνά πιστεύεται, στον ίδιο τον όρκο, αλλά μια αντίστοιχη προτροπή βρίσκεται στις Επιδημίες του Ιπποκράτη). Τέλος, προτείνει ότι η έκκληση του Αριστοτέλη να τρώμε μέχρι να χορτάσουμε και να προβληματιζόμαστε για τους λόγους της υπερφαγίας είναι μια καλύτερη και πιο ευγενική συνταγή για την ανθρώπινη ευτυχία και υγεία
Η Morales συνδέει την καταπίεση των γυναικών, τον ρατσισμό και την πολιτική του «πάχους». Γράφει ότι το «πάχος» ήταν μέρος μιας τάσης τον 18ο και 19ο αιώνα, στις θεωρίες και τη λαϊκή κουλτούρα, που συνέδεε το πάχος με το μαύρο και το λεπτό με τη λευκότητα. Παραθέτει πηγές που υποδηλώνουν ότι η παχυφοβία σε σχέση με τις μαύρες γυναίκες, για παράδειγμα, δεν προήλθε από ιατρικές ανησυχίες για την υγεία τους, αλλά από τη συσχέτιση μεταξύ του πάχους, του σκούρου δέρματος, της βλακείας και της βαρβαρότητας. Ταυτόχρονα, αναπτύχθηκε ένας συσχετισμός μεταξύ της ωραιότητας, της λευκότητας, της ευφυΐας και του πολιτισμού. Η Morales πιστεύει ότι αυτές οι εικόνες έχουν χρησιμοποιηθεί για να υποβαθμίσουν τις μαύρες γυναίκες και να πειθαρχήσουν τις λευκές γυναίκες. Τοποθετεί επίσης την δική της ιστορία στην αφήγηση. Περιγράφει πώς τέθηκε σε δίαιτα όταν ήταν δέκα ετών και της επέτρεπαν χίλιες θερμίδες την ημέρα, συν ένα σακουλάκι σοκολάτες Maltesers κάθε βράδυ. Και καταλήγει: «Η ιστορία μου δεν είναι ασυνήθιστη».
Οι μύθοι περιέχουν επίσης δύσκολα θέματα όπως η σεξουαλική βία. Η Morales λέει «ορισμένοι από αυτούς τους μύθους μας καλούν να συμπάσχουμε με τις γυναίκες που υφίστανται επίθεση και δείχνουν γνώση της ψυχολογίας της σεξουαλικής επίθεσης και των επιπτώσεων του τραύματος στα θύματα της επίθεσης». Θα πρόσθετα ότι ορισμένα παραμύθια επίσης περιγράφουν τα αποτελέσματα αυτού του είδους βίας, και είναι πραγματικά ενδιαφέρον να παρατηρούμε αυτό το βάθος της γνώσης για τις αντιδράσεις στα τραύματα πολύ πριν αναπτυχθούν οι θεωρίες του τραύματος και η επιστημονική έρευνα. Για παράδειγμα, η Morales αναφέρεται στον Οβίδιο που απεικονίζει γυναίκες που όταν δέχονται επίθεση εγκαταλείπουν το σώμα τους και μετατρέπονται σε δέντρα ή θάμνους ή συστάδες καλαμιών. Γράφει: «Τα αναγινώσκω αυτά ως ευφάνταστες δραματοποιήσεις της παράλυσης και της διάσχισης που προκαλείται από το τραύμα. Η απάντηση της Δάφνης στην επίθεση του Απόλλωνα – δεν μπορεί να τρέξει ή να μιλήσει και «ένα βαρύ μούδιασμα καταλαμβάνει τα άκρα της» – καταγράφει τι συμβαίνει στα θύματα σεξουαλικής επίθεσης. Η διάσπαση επιτρέπει στο άτομο που δέχεται επίθεση να αποφύγει την βίωση της επίθεσης. Το ιατρικό μας λεξιλόγιο ορίζει αυτήν την ακούσια προσωρινή παράλυση ως τονική ακινησία. Η αίσθηση της εγκατάλειψης του σώματος και η αποξένωση από αυτό είναι καλά τεκμηριωμένη, όπως και οι μακροχρόνιες επιπτώσεις τους». Άλλοι μύθοι περιγράφουν τις επιπτώσεις αυτού του είδους τραύματος στις άλλες γυναίκες, όπως στην μητέρα της Περσεφόνης, την Ήρα, η οποία ήταν τόσο κυριευμένη από τη θλίψη που βύθισε τον κόσμο στην πείνα. Και υπάρχουν μύθοι που μιλούν για τη φίμωση και την αφήγηση, καθώς και για τη δύναμη που γεννά η υποστήριξη των άλλων. Η Morales γράφει: «Είναι οξυδερκείς σχετικά με την ψυχολογία του τραύματος, τονίζουν τη δύναμη και τις στρατηγικές επιβίωσης των θυμάτων και καθοδηγούν την προσοχή μας σε πτυχές της εμπειρίας της σεξουαλικής επίθεσης που μερικές φορές παραβλέπονται. Προσφέρουν επίσης αναφορές στην ενσυναίσθηση μεταξύ των γυναικών και της ενδυνάμωσης που είναι εφικτή μέσα από αυτές τις φαινομενικά μικρές στιγμές αλληλεγγύης:»
Θα ήθελα να προσθέσω ότι συχνά στους μύθους και σε άλλες καλλιτεχνικές δημιουργίες υπάρχει ένα υποκείμενο. Σε βάθος χρόνου και χώρου, κατά τη διάρκεια καταπιεστικών καθεστώτων, καλλιτέχνες και συγγραφείς έχουν χρησιμοποιήσει μεταφορές ή ιστορίες για να μιλήσουν για πράγματα που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να διατυπώσουν χωρίς σοβαρές συνέπειες. Η Morales γράφει: «είναι σημαντικό να θυμόμαστε πότε και γιατί [ο Οβίδιος] έγραφε για τη σεξουαλική βία. Ήταν κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Αυγούστου, που ήταν ένα καταπιεστικό και αυταρχικό καθεστώς, τουλάχιστον για έναν ανατρεπτικό συγγραφέα όπως ο Οβίδιος. Υπάρχει ένα υποκείμενο σε πολλές από τις ιστορίες βιασμών του Οβίδιου». Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι ο Οβίδιος συσχέτισε τους θεούς με τον αυτοκράτορα για να αποκαλύψει την αυταρχική, ελεγκτική πλευρά του Αυγούστου. Έτσι, αντί να εστιάσει στις θετικές πτυχές του Δία και του Απόλλωνα, ο Οβίδιος τους παρουσιάζει ως επιβάλλοντες τη δύναμή τους σε απρόθυμα θύματα και από τη συσχέτιση αυτή υποδηλώνει ότι ο Αύγουστος είναι αυταρχικός και καταχρηστικός. Η Morales γράφει: «Είναι μια αποτελεσματική τεχνική. Δίνει στον Οβίδιο μια διέξοδο: αποφεύγει την άμεση κριτική ενός αυτοκράτορα που ήταν επιρρεπής στο να εξορίζει τους αντιπάλους του (και που τελικά εξόρισε τον Οβίδιο) αλλά επέτρεψε στους αναγνώστες εκείνης την εποχή να ενώσουν τις κουκκίδες…».
Όπως ανέφερα, το βιβλίο εγείρει ερωτήματα για πολλά θέματα και σχετικούς μύθους, οι οποίοι δεν αναφέρονται σε αυτήν την ανάρτηση. Ζητήματα που σχετίζονται με τον ρατσισμό, το φύλο, την τρανς εμπειρία, την καταστροφή του περιβάλλοντος, τον πολιτισμό και τη μικρή ή ανύπαρκτη αντιπροσώπευση των γυναικών, ειδικά των μαύρων γυναικών, στα μουσεία, Σχετικά με τα μουσεία η Morales γράφει: «αλλά τα μουσεία δεν είναι απλοί χώροι έκθεσης: Αντιμέτωπα με επανειλημμένες κατηγορίες για κλοπή, ανήθικη απόκτηση και έκθεση αντικειμένων και πολιτιστική ιδιοποίηση, τα μουσεία βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του ζητήματος του ποιος κατέχει τον πολιτισμό….. Τα μουσεία δεν παρουσιάζουν απλώς πολιτισμό. τον δημιουργούν. Οι επιμελητές βρίσκονται σε προνομιούχες θέσεις και μπορούν να αποφασίσουν τι θα συμπεριλάβουν και τι θα αποκλείσουν και ποιοι καλλιτέχνες και ποιων οι μύθοι μετρούν…».
Στο τελευταίο μέρος αυτής της ανάρτησης θα αναφερθώ στον μύθο της Αντιγόνης, ο οποίος στην εκδοχή του Σοφοκλή δεν τελειώνει καλά για κανέναν. Είναι ένα πολυεπίπεδο δράμα με πολλαπλά θέματα, τύπους προσωπικότητας και ηθικά διλήμματα. Ο μύθος της Αντιγόνης, όπως τον διηγείται ο μεγάλος Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Σοφοκλής, είναι ένας από τους πιο γνωστούς ελληνικούς μύθους και από τους πιο συχνά διδασκόμενους στο σχολείο. Η δική μου σχολική εργασία των εννέα σελίδων που έγραψα στα δεκαεπτά μου, έχει με κάποιο τρόπο επιζήσει και είναι ακόμα μαζί μου. Καθώς την ξαναδιάβασα ενώ έγραφα αυτή την ανάρτηση, ένιωσα τρυφερότητα για αυτόν τον πολύ νεότερο εαυτό μου. Ο Rick Hanson λέει ότι πρέπει να αγκαλιάσουμε και να ευχαριστήσουμε τις μυριάδες νεότερες εκδοχές του εαυτού μας που μας έχουν φέρει ως εδώ. Ο εφηβικός μου εαυτός με έκανε να χαμογελάσω, παρόλο που μπήκα στον πειρασμό να κρίνω την ήπια αδιαφορία της σχετικά με τις παραγράφους, τη διαγραφή λέξεων αντί τη χρήση διορθωτικού υλικού κι άλλες μικροαπροσεξίες. Η εργασία διαπνέεται από μια φεμινιστική άποψη και μια ενσυναίσθητη κατανόηση για όλους τους χαρακτήρες, ακόμα και τον Κρέοντα, που ο νεαρός εαυτός μου συμπεραίνει ότι ίσως να είναι η πιο τραγική φιγούρα. Το θάρρος και η αντοχή της Αντιγόνης σίγουρα μου έχουν κάνει εντύπωση, αλλά επίσης συμπάσχω και κατανοώ τη στάση της Ισμήνης.
Η Morales γράφει ότι η ιστορία της Αντιγόνης είναι «μια από τις πιο σημαντικές για τον φεμινισμό και την επαναστατική πολιτική. Έχει γίνει σύμβολο αντίστασης. Η αντιπαράθεση της προσωπικής πεποίθησης ενάντια στον κρατικό νόμο. Η έκφραση της αλήθειας στην εξουσία. Η Αντιγόνη επιμένει να θάψει τον αδερφό της Πολυνείκη, ο οποίος σκοτώθηκε πολεμώντας ενάντια στην πόλη της, τη Θήβα, παρόλο που ο θείος της ο Κρέοντας, που είναι ηγεμόνας της Θήβας, απαγορεύει ρητά την ταφή και θα επιβάλει τη θανατική ποινή γιατί αψήφησε την εντολή του. Η Αντιγόνη, μόλις ένα παιδί δεκατριών, δεκατεσσάρων ή δεκαπέντε ετών, αντιστέκεται σε έναν ισχυρό ενήλικα, ακόμα κι όταν η αδερφή της δεν το κάνει και όταν οι πολίτες της Θήβας είναι υπερβολικά φοβισμένοι για να το κάνουν. Η Αντιγόνη αμφισβητεί επίσης την ανδρική εξουσία, μπροστά στην επιμονή του Κρέοντα ότι οι γυναίκες είναι κατώτερες από τους άνδρες και ότι οι άνδρες πρέπει να τις κυβερνούν. Είναι ευάλωτη και τρομοκρατημένη, αλλά παραβαίνει το νόμο ούτως ή άλλως…… Ρισκάρει τα πάντα για έναν σκοπό στον οποίο πιστεύει και αρνείται να πτοηθεί είτε από ισχυρούς πολιτικούς είτε από ότι πιστεύει οποιοσδήποτε άλλος. Το πνεύμα της Αντιγόνης ζει σε κάθε γυναίκα που το κάνει αυτό με οποιονδήποτε μικρό ή μεγάλο τρόπο…». Μερικές σύγχρονες νεαρές Αντιγόνες που αναφέρονται στο βιβλίο είναι νεαρά κορίτσια όπως η Greta Thunberg, η οποία απεργούσε από το σχολείο για να διαμαρτυρηθεί έξω από το κοινοβούλιο ή η Malala Yousafzai, που έκανε εκστρατεία για τα δικαιώματα των κοριτσιών στην εκπαίδευση, παρόλο που ήταν επικίνδυνο να παραβιάσει τον νόμο.
Η Αντιγόνη παραβιάζει το νόμο παρόλο που γνωρίζει τις συνέπειες όταν αποφασίζει να θάψει μόνη τον αδερφό της που είναι εχθρός του κράτους αψηφώντας τον θείο της τον Κρέοντα, τον βασιλιά της Θήβας, ο οποίος διατάζει να την θάψουν ζωντανή σε έναν τάφο. Όταν πλέον ο Κρέοντας αλλάζει γνώμη όταν ο σοφός γέρος Τειρεσίας του λέει ότι οι πράξεις του ήταν ανήθικες, είναι πολύ αργά. Η Αντιγόνη έχει κρεμαστεί μέσα στη σπηλιά και ο Αίμων, που είναι γιος του Κρέοντα και αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης, αυτοκτονεί, κάτι που στη συνέχεια οδηγεί τη μητέρα του βασίλισσα Ευρυδίκη να αυτοκτονήσει. Ένας χορός θανάτου. Η Morales σημειώνει ότι υπάρχουν ίχνη μηδενισμού στο έργο του Σοφοκλή που καλό θα ήταν να απορρίψουμε. Γράφει: «Ο Κρέοντας απομένει ένας διαλυμένος άντρας, αλλά με ποιο τίμημα; Ως σενάριο για επιτυχημένο ακτιβισμό, αυτή η ιστορία αφήνει πολλά κενά». Επισημαίνει επίσης ζητήματα όπως η έλλειψη υποστήριξης της Αντιγόνης και η ανυποχωρητικότητα της, η οποία μπορεί να γεννήσει εξτρεμισμό και μπορεί να είναι καταστροφική.
Η Αντιγόνη του Σοφοκλή είναι μια εκδοχή αυτού του μύθου, αλλά οι μύθοι με την πάροδο του χρόνου διασκευάζονται και επαναφηγούνται. Οι καλλιτέχνες και οι συγγραφείς έχουν αλλάξει μερικές φορές τις ιστορίες, και η Morales λέει ότι με αυτόν τον τρόπο έχουν ανατρέψει και τους μύθους (ψευδείς ιδέες και πεποιθήσεις). Γράφει: «Οι δημιουργικές διασκευές του μύθου — οι ιστορίες, τα βίντεο, οι εικόνες και τα μυθιστορήματα που παρουσιάζουν ριζικά διαφορετικές προοπτικές — είναι κάτι περισσότερο από μεμονωμένες αμφισβητήσεις: ισοδυναμούν με μια τρομερή πολιτιστική τάση. Αυτό συνέβαινε πάντα: η επανεγγραφή του μύθου από διαφορετικές οπτικές γωνίες πηγαίνει πίσω στην αρχαιότητα…… Ο μύθος της Αντιγόνης είναι ένα καλό παράδειγμα. Στο έργο του Ευριπίδη για την Αντιγόνη, το οποίο δεν σώζεται πλέον, είναι σχεδόν σίγουρο ότι αναθεώρησε την τραγωδία του Σοφοκλή και επέτρεψε στην Αντιγόνη και τον Αίμονα να παντρευτούν και να αποκτήσουν ένα γιο. Οι εικασίες των μελετητών, βασισμένες σε μεταγενέστερες περιλήψεις του έργου, οραματίζονται πολύ διαφορετικά την έκβαση της ιστορίας της Αντιγόνη και της οικογένειάς της. Ίσως ο Κρέοντας τους εντόπισε, τους αναγνώρισε και διέταξε την θανάτωση τους. Ίσως ο ήρωας Ηρακλής να παρενέβη και να έζησαν όλοι ευτυχισμένοι, ένα τέλος που θα επέτρεπε στην Αντιγόνη να επαναστατήσει ενάντια στον αυταρχισμό του Κρέοντα και να έχει μέλλον. Ακόμη πιο συγκλονιστική είναι η πιθανότητα στην εκδοχή του μύθου του Ευριπίδη ο Αίμων να βοήθησε την Αντιγόνη να θάψει τον αδελφό της. Δεν έδρασε μόνη της. Η δυνατότητα της Αντιγόνης να αναλάβει συνεργατική δράση παρουσιάζεται επίσης σε μια εξαίσια σύγχρονη προσαρμογή του μύθου….»
Έτσι, στο τέλος αυτής της μακροσκελούς ανάρτησης, θα ήθελα να πω ότι οι ιστορίες έχουν σημασία. Οι ιστορίες έχουν χρησιμοποιηθεί για να αποδυναμώσουν και να δυσφημήσουν, αλλά μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για να εμπνεύσουν και να απελευθερώσουν, να χτίσουν ενσυναίσθηση και συμπόνια, να επιδιορθώσουν και να αποκαταστήσουν τον σεβασμό. Η ανάγνωση εκ νέου και η αναδημιουργία παλιών ιστοριών μπορεί να είναι μεταμορφωτική.
** Η Helen Morales κατέχει την Έδρα Αργυρόπουλου στις Ελληνικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, έχει διδάξει στο παρελθόν στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και έχει διατελέσει υπότροφος στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών στην DC.
