Trauma & Art

Μέρος δεύτερο

Μύθοι και η φωνή της

«Αν οι γυναίκες δεν γίνονται αντιληπτές ως ανήκουσες πλήρως στις δομές της εξουσίας, σίγουρα αυτό που πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε είναι την εξουσία και όχι τις γυναίκες» Mary Beard

«Αν οι άνθρωποι παρέμεναν σιωπηλοί, τίποτα δεν θα άλλαζε» Malala Yousafzai

«Συνειδητοποιούμε τη σημασία των φωνών μας μόνο όταν μας φιμώνουν» Malala Yousafzai

Αυτό το δεύτερο μέρος εστιάζει περισσότερο στο πώς φιμώθηκαν οι γυναίκες και πώς η δημόσια ομιλία έγινε κτήμα των ανδρών. Πριν συνεχίσω, θα ήθελα να αναφέρω ότι οι μύθοι μας παρέχουν τρόπους να δούμε και να κατανοήσουμε τον κόσμο, και υπάρχουν ατομικές και πιο συλλογικές ή καθολικές κατανοήσεις των μύθων. Είναι ενσωματωμένοι στους πολιτισμούς και τις παραδόσεις μας και μπορεί να είναι καταστροφικοί και περιοριστικοί, ειδικά για ορισμένες ομάδες ανθρώπων, αλλά και απελευθερωτικοί. Επίσης, υπάρχουν πολλαπλές αναγνώσεις του κάθε μύθου καθώς κάθε ιστορία περιέχει μια ποικιλία θεμάτων. Στο βιβλίο της Antigone Rising: The Subversive Power of the Ancient Myths, / Η Αντιγόνη Ανατέλλει: Η Ανατρεπτική Δύναμη των Μύθων, η Helen Morales (κλασικίστρια με δεύτερη έδρα Αργυροπούλου στις Ελληνικές  Σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια) γράφει: «Οι μύθοι ανοίγουν νέους δρόμους για να δούμε τον κόσμο. Αυτό που κάνει έναν μύθο μύθο, κι όχι απλώς μια ιστορία, είναι ότι έχει ειπωθεί και επαναληφθεί στο πέρασμα των αιώνων κι έχει αποκτήσει νόημα για μια κουλτούρα ή μια κοινότητα. Οι ελληνικοί και οι ρωμαϊκοί μύθοι έχουν ενσωματωθεί στην κουλτούρα μας και αποτελούν σημαντικό μέρος της. Αποτελούν τα θεμέλια και τις βάσεις των πεποιθήσεων που διαμορφώνουν την πολιτική και τη ζωή μας. Μπορεί να είναι περιοριστικοί και καταστροφικοί αλλά μπορούν επίσης να μας εμπνέουν και να μας απελευθερώνουν». Παρομοίως, αναφερόμενη στην Οδύσσεια του Ομήρου, η Mary Beard γράφει ότι θα ήταν πολιτιστικό έγκλημα αν την διαβάζαμε μόνο για να ερευνήσουμε τις πηγές του δυτικού μισογυνισμού. είναι ένα ποίημα που διερευνά, μεταξύ πολλών άλλων, τη φύση του πολιτισμού και της «βαρβαρότητας», την επιστροφή στο σπίτι, την πίστη και την εμπειρία του ανήκειν.

Θα ήθελα επίσης να πω ότι οι γυναίκες, τουλάχιστον στη Δύση, έχουν προχωρήσει πολύ και έχουν πολλά να γιορτάσουν, και υπάρχουν πολύ περισσότερες γυναίκες σήμερα σε θέσεις που τους επιτρέπουν να ασκούν κοινωνική επιρροή. Ωστόσο, η αληθινή και καθολική ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι ακόμα κάτι μακρινό. Η καθηγήτρια κλασικών σπουδών και αρχαίας λογοτεχνίας, Mary Beard, γράφει: «Είναι ευτυχής περίσταση που υπάρχουν τώρα περισσότερες γυναίκες σε θέσεις που πιθανώς όλοι θα συμφωνούσαμε ότι είναι «ισχυρές» από ότι υπήρχαν πριν δέκα, πόσο μάλλον πριν από πενήντα χρόνια.  Δεν πρέπει να ξεχνάμε να συγχαρούμε τους εαυτούς μας για την επανάσταση που φέραμε όλοι, γυναίκες και άντρες……, αλλά η πραγματική ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών είναι ακόμα ένα πράγμα του μέλλοντος, και [ούτε να ξεχνάμε] ότι υπάρχουν αιτίες για θυμό καθώς και για πανηγυρισμό.”.

Στο βιβλίο της Women & Power (Γυναίκες κι Εξουσία), η Beard αναφέρει την κλασσική ομηρική σκηνή (που περιγράφεται παρακάτω) της φίμωσης μιας γυναίκας και διερευνά ορισμένους από τους τρόπους με τους οποίους οι γυναικείες φωνές φιμώνονται ή καταπιέζονται στη σύγχρονη κουλτούρα και πολιτική μας. Υποστηρίζει ότι πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από την «απλή διάγνωση του μισογυνισμού», επειδή είναι μόνο ένας τρόπος κατανόησης ή περιγραφής αυτής της πραγματικότητας. Αναφέρει πολλές περιπτώσεις και τρόπους, τόσο στην αρχαιότητα όσο κι αργότερα, με τους οποίους οι γυναίκες έχουν αποκλειστεί από τον δημόσιο λόγο. Για παράδειγμα, αναφέρει πώς ο Αριστοφάνης αφιέρωσε μια κωμωδία στην «ξεκαρδιστική και γελοία» φαντασίωση όπου οι γυναίκες μπορεί να διοικούν το κράτος. Στην πραγματική ζωή οι αρχαίες γυναίκες δεν είχαν επίσημα πολιτικά δικαιώματα, καμία πραγματική οικονομική ή κοινωνική ανεξαρτησία, κι όταν έχουν εξουσία, στο θέατρο και τους μύθους (Μήδεια, Κλυταιμνήστρα και άλλες), απεικονίζονται μάλλον ως άτομα που κάνουν κατάχρηση εξουσίας και που προκαλούν καταστροφή και χάος παρά ως σοφές διαχειρίστριες της εξουσίας.

Υπάρχουν πολλοί μηχανισμοί και δομές που διευκολύνουν την αποδυνάμωση, τη φίμωση και συχνά την αποκοπή των γυναικών από τα κέντρα εξουσίας. Αυτό έχει επιτευχθεί μέσα από πολλούς δρόμους από την αρχαιότητα. Η φίμωση και η καταπίεση των γυναικών είναι συνυφασμένες με διαφορετικά επίπεδα τραύματος και βίας, παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και μέσω της κουλτούρας και των αφηγήσεων. Η Mary Beard γράφει: «Όσον αφορά τη φίμωση των γυναικών, η δυτική κουλτούρα έχει χιλιάδες χρόνια πρακτικής…. Αυτός είναι ένας τομέας όπου ο κόσμος των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων μπορεί να μας βοηθήσει να ρίξουμε φως στον σύγχρονο κόσμο μας». Η Beard και άλλοι κλασικιστές ισχυρίζονται ότι στη βιβλιογραφία που σχετίζεται με τη δημόσια φωνή των γυναικών ένα σημαντικό πρώτο καταγεγραμμένο παράδειγμα ενός άνδρα που είπε σε μια γυναίκα ότι η φωνή της δεν έπρεπε να ακουστεί δημόσια ήταν στην Οδύσσεια του Ομήρου (σχεδόν 3000 χρόνια πριν) στη σκηνή, όπου ο Τηλέμαχος, ο γιος του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, λέει στη μητέρα του να πάει στα διαμερίσματα της και να ασχοληθεί με τη δουλειά της. Σ’ ένα σύντομο απόσπασμα από το βιβλίο της περιγράφει τη σκηνή: «Αυτή η διαδικασία ξεκινά από το πρώτο βιβλίο του ποιήματος όταν η Πηνελόπη κατεβαίνει από τον ιδιωτικό της χώρο στη μεγάλη αίθουσα του παλατιού, όπου βρίσκει έναν βάρδο να παίζει στα πλήθη των μνηστήρων της, τραγουδάει για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Έλληνες ήρωες στο ταξίδι προς την πατρίδα τους. Δεν την διασκεδάζει καθόλου και μπροστά σε όλους του ζητά να διαλέξει έναν άλλο, πιο χαρούμενο σκοπό. Σε αυτό το σημείο επεμβαίνει ο νεαρός Τηλέμαχος: «Μητέρα», λέει, «πήγαινε ξανά στα διαμερίσματα σου, και ασχολήσου με τη δική σου δουλειά, τον αργαλειό και τη ρόκα… η ομιλία θα είναι υπόθεση των ανδρών, όλων των ανδρών, και κυρίως δική μου, γιατί δική μου είναι η εξουσία σε αυτό το νοικοκυριό» .

Στο βιβλίο της υπάρχει επίσης αναφορά στις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου (8 μ.Χ.), όπου ο Δίας μετατρέπει την Ιώ σε αγελάδα, έτσι ώστε να μην μπορεί να μιλήσει παρά μόνο να μουγκρίζει. και η νύμφη Ηχώ τιμωρείται έτσι ώστε η φωνή της να μην είναι ποτέ δική της, αλλά μόνο ένα όργανο για να επαναλαμβάνει τα λόγια των άλλων. Φυσικά υπήρχαν και οι εξαιρέσεις. Οι γυναίκες μπορούσαν να μιλήσουν ως θύματα και μάρτυρες, κυρίως για να προλογίσουν τον θάνατο τους. Η Beard παρέχει το παράδειγμα της Φιλομήλας, η οποία βιάστηκε και της έκοψαν τη γλώσσα, αλλά  αυτή κατάφερε να καταγγείλει τον βιαστή της υφαίνοντας την ιστορία σε ένα υφαντό, γι’ αυτό σχολιάζει η Beard «της Λαβίνιας του Σαίξπηρ της αφαιρέθηκαν τα χέρια, καθώς και η γλώσσα». Σε βάθος χρόνου η τέχνη και η χειροτεχνία υπήρξε ένα όργανο επούλωσης, έκφρασης, καταγγελίας και αντίστασης, ειδικά για τις γυναίκες.  Η Helen Morales γράφει: «Η έξυπνη στρατηγική της Φιλομήλας να πει την ιστορία της υφαίνοντάς την σε ένα υφαντό είναι μέρος ενός ευρύτερου πολιτιστικού φαινομένου στο οποίο οι γυναίκες στρέφονται στην υφαντική και τη χειροτεχνία ως μέσο αντίστασης. Φθάνει πίσω στην Οδύσσεια του Ομήρου…».

Ωστόσο, η ο δημόσιος λόγος δεν ήταν μόνο κάτι στον οποίο δεν συμμετείχαν οι αρχαίες γυναίκες, αλλά η δημόσια ομιλία και η ρητορική θεωρούνταν αποκλειστικές πρακτικές και δεξιότητες που καθόριζαν τον ανδρισμό ως φύλο. Η Beard αναφέρει πολλά παραδείγματα σε όλη την αρχαία λογοτεχνία σχετικά με την αυθεντία της βαθιάς ανδρικής φωνής σε αντίθεση με την πιο ψηλή θηλυκή. Γράφει: «Όπως το έθεσε ρητά μια αρχαία επιστημονική πραγματεία, μια βαθιά φωνή έδειχνε αντρικό θάρρος, μια ψηλή φωνή γυναικεία δειλία. Άλλοι κλασικοί συγγραφείς επέμεναν ότι ο τόνος και η χροιά του γυναικείου λόγου πάντα απειλούσε να ανατρέψει όχι μόνο τη φωνή του άνδρα ρήτορα αλλά και την κοινωνική και πολιτική σταθερότητα, την υγεία, ολόκληρου του κράτους». Συναντάμε ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα στο μυθιστόρημα του Henry James (1886), The Bostonians, όπου η Verena Tarrant, μια νεαρή φεμινίστρια ακτιβίστρια και ομιλήτρια, φιμώνεται. Καθώς πλησιάζει περισσότερο τον μνηστήρα της Basil Ransom (έναν άντρα με πλούσια βαθιά φωνή), βρίσκει τον εαυτό της όλο και πιο ανίκανο να μιλήσει δημόσια. Η Beard γράφει για τον Τζέιμς: «Υπό την επιρροή των Αμερικανών γυναικών, επέμενε, η γλώσσα κινδυνεύει να γίνει μια «γενικευμένη μουρμούρα ή ένα μπέρδεμα, ένα άγλωσσο σαλιάρισμα ή γρύλισμα ή γκρίνια». θα ακούγεται σαν «το μουγκανητό της αγελάδας, το γκάρισμα του γαϊδάρου και το γάβγισμα του σκύλου». (θυμηθείτε τον απόηχο της άγλωσσης Φιλομήλας, το μουγκανητό της Ιώ και το γάβγισμα της γυναίκας ρήτορα στο Ρωμαϊκό Φόρουμ)».

Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι αυτός ο παράλογος τρόπος θέασης των πραγμάτων ανήκει στο παρελθόν, αλλά πολλές από τις σύγχρονες παραδόσεις, και συμβάσεις, καθώς και κανόνες συζήτησης και δημόσιας ομιλίας βρίσκονται ακόμα στη σκιά αυτών των ξεπερασμένων ιδεών του κλασικού κόσμου. Με έκπληξη διάβασα ότι σύγχρονες γυναίκες πολιτικοί και γυναίκες που ασχολούνται με τη δημόσια ομιλία ωθούνται σε μαθήματα φωνητικής για να αποκτήσουν έναν ωραίο, βαθύ, βραχνό τόνο φωνής. Παρόλο που πολλά έχουν αλλάξει κι έχει σημειωθεί πρόοδος, φαίνεται ότι οι παραδόσεις και οι αφηγήσεις στηρίζουν μεγάλο μέρος της σύγχρονης ζωής μας. Η Beard γράφει: «Οι κλασικές μας παραδόσεις μάς έχουν προσφέρει ένα ισχυρό πρότυπο για να σκεφτόμαστε τον δημόσιο λόγο και να αποφασίζουμε τι μετράει ως καλή ρητορική ή κακή, πειστική ή όχι, και ποιανού ο λόγος πρέπει να έχει χώρο για να ακουστεί. Και το φύλο είναι προφανώς ένα σημαντικό μέρος αυτού του μείγματος». Επιπλέον υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα προσπαθειών να βρεθούν οι γυναίκες εντελώς εκτός δημόσιου λόγου. Η Beard ισχυρίζεται ότι σε γενικές γραμμές, υπάρχει μεγάλη αντίσταση και οι γυναίκες όχι μόνο έχουν αποθαρρυνθεί, αλλά έχουν προσβληθεί και απειληθεί σε διάφορες κουλτούρες. Μια πιο πρόσφατη μορφή βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών είναι η διαδικτυακή παρενόχληση και κακοποίηση. Σχετικά με αυτό γράφει ότι «Αρχικά δεν έχει μεγάλη σημασία τι γραμμή ακολουθείς ως γυναίκα, αν τολμήσεις να μπεις σε παραδοσιακό ανδρικό έδαφος, η κακοποίηση έρχεται ούτως ή άλλως. Δεν είναι αυτό που λες, που το υποκινεί, είναι απλώς το γεγονός ότι το λες. Και αυτό ταιριάζει με το είδος των απειλών. Περιλαμβάνουν ένα αρκετά προβλέψιμο μενού βιασμών, βομβαρδισμών, δολοφονιών και ούτω καθεξής (αυτό μπορεί να ακούγεται πολύ χαλαρό, όμως δεν σημαίνει ότι δεν είναι τρομακτικό όταν έρχεται αργά το βράδυ). Αλλά μια σημαντική υποενότητα στοχεύει στη φίμωση της γυναίκας».

Κατά τη διερεύνηση της φίμωσης των γυναικών είναι σημαντικό να δούμε το δημόσιο λόγο που επικρατεί, τις πολιτιστικές παραδοχές για τη σχέση των γυναικών με την εξουσία και τις κοινές γλωσσικές μεταφορές της γυναικείας πρόσβασης στην εξουσία που συνηθίζουμε να χρησιμοποιούμε όπως «χτυπώντας την πόρτα», «σπάσιμο της γυάλινης οροφής», κλπ. Όπως υποστηρίζει η Beard: «Οι γυναίκες στην εξουσία θεωρούνται ότι καταρρίπτουν τα εμπόδια ή εναλλακτικά ότι παίρνουν κάτι που δεν δικαιούνται». Προτείνει επίσης να θέσουμε το ερώτημα: Εάν υπάρχει ένα πολιτισμικό πρότυπο, που λειτουργεί για να αποδυναμώσει τις γυναίκες, τι ακριβώς είναι αυτό και από πού προέρχεται; Είναι επίσης χρήσιμο να επανεξεταστεί σοβαρά η εξουσία και η ηγεσία και σε κάποιο βαθμό να αποσυνδεθούν από τις τρέχουσες ιδέες και δομές εξουσίας. Ένα μεγάλο μέρος της βίας και της παρενόχλησης που έχουν υποστεί οι γυναίκες κι άλλες ομάδες ανθρώπων έγκειται στις δομές εξουσίας. Η Beard γράφει: «Αυτό σημαίνει να κατανοείς την εξουσία διαφορετικά. Σημαίνει την αποσύνδεσή της από το δημόσιο κύρος. Σημαίνει να σκεφτόμαστε συλλογικά, για την εξουσία των οπαδών και όχι μόνο των ηγετών. Σημαίνει, πάνω απ’ όλα, να ορίζουμε την εξουσία ως ένα χαρακτηριστικό ή ακόμα κι ως ρήμα («να ασκώ εξουσία»), όχι ως κατοχή. Αυτό που έχω κατά νου είναι η ικανότητα να είμαστε αποτελεσματικοί, να φέρνουμε αλλαγή, και να έχουμε το δικαίωμα να μας παίρνουν στα σοβαρά, τόσο συλλογικά όσο και μεμονωμένα. Είναι εξουσία με την έννοια που πολλές γυναίκες αισθάνονται ότι δεν έχουν – και ότι θέλουν».

Η εξουσία δεν χρειάζεται να είναι κυριαρχία και έλεγχος των άλλων. Χωρίς εξουσία δεν μπορούμε να θέσουμε υγιή όρια και η ικανότητά μας να κινούμαστε στον κόσμο με ασφάλεια και ελευθερία τίθεται σε κίνδυνο σε μεγάλο βαθμό. Το ίδιο ισχύει και για την ικανότητά μας να συμμετέχουμε στη ζωή ως ίσα και σεβαστά άτομα και να δημιουργούμε και να υλοποιούμε τα όνειρα και να εκπληρώνουμε τις δυνατότητές μας. Η Elizabeth Lesser γράφει: «Εξουσία. Έχει γίνει τόση κατάχρηση που ακούγεται σαν μια βρώμικη λέξη. Τι είναι όμως στην πραγματικότητα; Η εξουσία είναι μια φυσική δύναμη και είναι κάτι που όλοι θέλουμε: την ενέργεια, την ελευθερία, την εξουσία να είμαστε αυτό που είμαστε, να συνεισφέρουμε, να δημιουργούμε. Η κυριαρχία κι ο έλεγχος έχουν γίνει συνώνυμα με την εξουσία, αλλά η εξουσία δεν χρειάζεται να είναι σε βάρος άλλων. δεν χρειάζεται να καταπιέζει για να εκφραστεί. Οι παρορμήσεις μας να υποτάσσουμε να τιμωρούμε ή να εξοντώνουμε  είναι διεφθαρμένες εκδοχές εξουσίας».

Τελικά, καθώς έγραφα αυτό το κείμενο, συνειδητοποίησα ότι περίπου την ίδια περίοδο πέρυσι είχα γράψει μια θεματικά σχετική ανάρτηση. Η ανάρτηση της 12ης Δεκεμβρίου του προηγούμενου έτους (http://www.trauma-art-alexandritonya.com/?p=7250&lang=en) αφορούσε την Μαλάλα Γιουσαφζάι, η οποία σε ηλικία δεκαεπτά ετών έλαβε το Βραβείο Noble Ειρήνης αφού πυροβολήθηκε τρεις φορές επειδή υπερασπίστηκε το δικαίωμα των κοριτσιών στην εκπαίδευση. Στο βιβλίο της, Cassandra Speaks, η Elizabeth Lesser παραθέτει μέρος της ομιλίας της Malala στον ΟΗΕ: «Πίστευαν ότι οι σφαίρες θα μας φίμωναν, αλλά απέτυχαν. Από τη σιωπή βγήκαν χιλιάδες φωνές. Οι τρομοκράτες νόμιζαν ότι θα άλλαζαν τους στόχους μου και θα σταματούσαν τις φιλοδοξίες μου. Αλλά τίποτα δεν άλλαξε στη ζωή μου εκτός από αυτό: η αδυναμία, ο φόβος και η απελπισία πέθανε. Γεννήθηκαν δύναμη και κουράγιο».

Υ.Γ.

Δυο links για δύο πρόσφατα podcast σχετικά με τις ημέρες των γιορτών:

α) Μια συνομιλία μεταξύ του Rick και του Forrest Hanson για τον πόνο και τις δυσκολίες  που μπορεί να εμφανιστούν ή να έρθουν στο προσκήνιο πιο έντονα αυτήν την εποχή του χρόνου. Συζητούν για την αποξένωση της οικογένειας, την επαφή και την αποστασιοποίηση και τον πόνο που μπορεί να τη συνοδεύει, τα καθήκοντα στις σχέσεις, τη θλίψη και τη λειτουργική συγχώρεση, τους τρόπους επιδιόρθωσης, τη σημασία της διάκρισης των οικογενειακών συστημάτων από τα άτομα, και την επίγνωση ενός ευρέος φάσματος μεταβλητών που επηρεάζουν τις οικογενειακές σχέσεις, όπως συγγενείς και τρίτοι, συστημικές και πολιτισμικές επιρροές: https://www.rickhanson.net/being-well-podcast-navigating-familial-estrangement/

β) Ένας καθοδηγούμενος διαλογισμός, που νομίζω αντανακλά το πνεύμα των γιορτών, από την Tara Brach (κλινική ψυχολόγο και δασκάλα διαλογισμού) σχετικά με το πώς να καλλιεργήσουμε μια παρουσία αγάπης, που η ίδια πιστεύει ότι είναι μια έμφυτη ικανότητα που μπορούμε να καλλιεργήσουμε: https://www.tarabach.com/meditation-awakening-loving-presence-2/

«Είθε να μας αγκαλιάζει μια στοργική παρουσία, να είμαστε μια στοργική παρουσία, να εμπιστευόμαστε τη βασική μας καλοσύνη, να πιστεύουμε ότι είμαστε αρκετοί, να νιώθουμε ευτυχισμένοι, να γνωρίσουμε τη χαρά του ότι είμαστε ζωντανοί, να νιώθουμε βαθιά και φυσική γαλήνη, η καρδιά και το μυαλό μας να ξυπνήσουν και να ελευθερωθούν…» (Tara Brach)

Η μετάφραση έχει ολοκληρωθεί

Ευγνωμοσύνη

«Η ευγνωμοσύνη είναι σαν την εισπνοή – να επιτρέπουμε  να μας αγγίζει η καλοσύνη των άλλων και του κόσμου μας. Η γενναιοδωρία είναι σαν την εκπνοή – να αισθανόμαστε την αμοιβαιότητας μας και να προσφέρουμε τη φροντίδα μας. Όταν είμαστε αφυπνισμένοι και ακέραιοι, η εισπνοή και η εκπνοή συμβαίνουν φυσικά. Αλλά αυτές οι όμορφες εκφράσεις της καρδιάς μας μπλοκάρονται όταν μας κυριαρχεί ο φόβος και η αρπακτικότητα του μέρους του εγκεφάλου μας που έχει να κάνει με την επιβίωση μας ». Tara Brach

«Προσπαθήστε να βρείτε καταφύγιο στην ευγνωμοσύνη…… Ο εγκέφαλός σας διαμορφώνεται από τις εμπειρίες σας, οι οποίες διαμορφώνονται από αυτό που εστιάζεται την προσοχή σας. Με την ενσυνείδητη επίγνωση, μπορείτε να στρέψετε την προσοχή σας σε εμπειρίες ψυχολογικών πόρων όπως είναι η συμπόνια και η ευγνωμοσύνη και να τις συνδέσετε / καλωδιώσετε στο νευρικό σας σύστημα.» Rick Hanson       

«Κοιτάζοντας τον απογευματινό ουρανό, ένιωσα μερικά από αυτά που πρέπει να είχε νιώσει ο Joseph Campbell όταν μίλησε για την αίσθηση «μιας τρυφερότητας προς το υπέροχο δώρο του φωτός, μια απαλή ευγνωμοσύνη που τα πράγματα γίνονταν ορατά». Diane Ackerman – 2011

Η σημερινή ανάρτηση αφορά την ευγνωμοσύνη. Ο Robert Emmons λέει ότι για να υπάρχει ευγνωμοσύνη, ο δωρητήςς θα πρέπει να ενεργεί με πρόθεση και το άτομο που λαμβάνει το δώρο θα πρέπει να το αναγνωρίσει ως κάτι καλό που δόθηκε ελεύθερα από συμπόνια, γενναιοδωρία ή αγάπη. Η σαφής κατανόηση της ευγνωμοσύνης είναι σημαντική γιατί μπορεί να υπάρχει μια πιθανή «σκιώδης / αρνητική πλευρά». Για παράδειγμα, στο άρθρο τους, The Meaning and Valence of Gratitude in Positive Psychology, οι Liz Gulliford και Blaire Morgan γράφουν ότι πρέπει να προσέχουμε το «τριαδικό» μοντέλο (ευεργέτης, ωφέλεια και ωφελούμενος) επειδή αντιπροσωπεύει έναν τρόπο μόνο κατανόησης της ευγνωμοσύνης.  Πιστεύουν ότι οι παρεμβάσεις οι σχετικές με την ευγνωμοσύνη θα πρέπει να περιλαμβάνουν το εκπαιδευτικό έργο της προώθησης της «παιδείας της αρετής» / “virtue literacy” [η οποία έχει σχέση με την ηθική ευαισθησία] που ξεκινά από την θεώρηση της ευγνωμοσύνης  ως πιθανής αρετής, εστιάζει στην κατανόηση του τι είναι ευγνωμοσύνη, γιατί μπορεί να είναι επιθυμητή η καλλιέργεια της και πότε είναι κατάλληλη. Ο Emmons γράφει ότι «η ευγνωμοσύνη εμπλέκει τουλάχιστον τρεις διαφορετικές πτυχές του μυαλού. Αναγνωρίζουμε γνωστικά το όφελος, αναγνωρίζουμε κι αποδεχόμαστε πρόθυμα το όφελος κι εκτιμούμε συναισθηματικά τόσο το δώρο όσο και τον δωρητή. Ο όρος «δώρο» είναι σημαντικός σε αυτό το πλαίσιο, επειδή τα δώρα δεν κερδίζονται, δεν μας τα οφείλει ο δωρητής και δεν τα δικαιούμαστε».  Οπότε υπάρχει μια διάκριση μεταξύ αυτού του είδους της εμπειρίας και άλλων συναλλαγών και ανταλλαγών, παρόλο που μπορεί να είμαστε ευγνώμονες και για αυτές τις εμπειρίες. Θα δώσω ένα απλό προσωπικό παράδειγμα. Όταν δίδασκα, αντάλλαζα υπηρεσίες διδασκαλίας με δίδακτρα. Υπήρχε μια ανταλλαγή εδώ, ένας αμοιβαίος σεβασμός μιας συγκεκριμένης σύμβασης μεταξύ δύο μερών. Ωστόσο, πέρα ​​από αυτό υπήρχε κι ένα διαφορετικό πάρε-δώσε που δημιουργούσε χώρο για ν’ αναδυθεί η ευγνωμοσύνη. Πρόσφερα πολλές επιπλέον ώρες διδασκαλίας και υλικό κατά τη διάρκεια των εξετάσεων ή της λήξης των τριμήνων που δεν ήταν μέρος της συμφωνίας μας. Αυτή η προσπάθεια και ο χρόνος ήταν μια προσφορά βασισμένη σε καλές προθέσεις και γενναιοδωρία. Οι μαθητές μου από την άλλη μου έφερναν συχνά μικρά δώρα, λουλούδια και ευχαριστήριες κάρτες ως έκφραση της ευγνωμοσύνης τους…

Γενικά, σε πολλά άρθρα η ευγνωμοσύνη έχει συσχετισθεί σταθερά με μεγαλύτερη ευτυχία και αυξημένα επίπεδα ανθεκτικότητας στις δύσκολες στιγμές, επηρεάζοντας πολλούς τομείς της ζωής μας. Στο βιβλίο του, Resilience, ο Rick Hanson γράφει ότι «Η ευγνωμοσύνη και άλλα θετικά συναισθήματα έχουν πολλά σημαντικά οφέλη. Υποστηρίζουν τη σωματική υγεία ενισχύοντας το ανοσοποιητικό σύστημα και προστατεύοντας το καρδιαγγειακό σύστημα. Μας βοηθούν να ανακάμψουμε από την απώλεια και το τραύμα. Διευρύνουν το αντιληπτικό πεδίο και μας βοηθούν να δούμε τη μεγαλύτερη εικόνα και τις ευκαιρίες σε αυτήν, ενθαρρύνουν τη φιλοδοξία. Και φέρνουν τους ανθρώπους μαζί». Στο βιβλίο του: The Little Book of Gratitude: Create a Life of Happiness and Wellbeing by Giving Thanks, Ο Robert Emmons προτείνει επίσης ότι καθώς δημιουργούμε ευγνωμοσύνη, δημιουργείται μια θετική επίδραση σε κάθε τομέα της ζωής μας, στην επιδίωξη καλύτερων σχέσεων και στην αναζήτησή μας για εσωτερική γαλήνη, υγεία, πληρότητα και ικανοποίηση.

Διαβάζοντας κανείς διάφορα άρθρα σχετικών ερευνών μαθαίνει ότι υπάρχει σχέση μεταξύ της ευγνωμοσύνης και των θετικών συναισθημάτων και της ενίσχυσης των διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων. Η επίγνωση και η έκφραση της ευγνωμοσύνης έχουν συσχετιστεί με την ευεξία, καθώς και με θετικά συναισθήματα και φιλοκοινωνικά χαρακτηριστικά. Αρκετές  έρευνες επισημαίνουν τον ρόλο της ευγνωμοσύνης ως σημαντικό συστατικό στην οικοδόμηση σχέσεων και στην διατήρηση δεσμών στις ανθρώπινες κοινότητες.  Η Emiliana Simon-Thomas λέει: «Εμπειρίες που ενισχύουν τη δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων με άλλους – όπως το να παρατηρείς πώς σε βοήθησε ένα άλλο άτομο, να αναγνωρίζεις την προσπάθεια που χρειάστηκε και να απολαμβάνεις  το πώς ωφελήθηκες από αυτήν – εμπλέκουν βιολογικά συστήματα που έχουν σχέση με την εμπιστοσύνη και την στοργή, παράλληλα με βιολογικά κυκλώματα ευχαρίστησης και ανταμοιβής. Αυτό παρέχει μια συνεργιστική και διαρκή ώθηση στην θετική εμπειρία.  Όταν λέτε «ευχαριστώ» σε ένα άτομο, ο εγκέφαλός σας καταγράφει ότι κάτι καλό έχει συμβεί και ότι είστε πιο ουσιαστικά εμπλεκόμενοι σε μιαν ουσιαστική κοινωνική κοινότητα» (αναφέρεται στο βιβλίο του Dan Siegel Aware). Φαίνεται λοιπόν ότι η ευγνωμοσύνη ή η έλλειψή της επηρεάζει τις σχέσεις μας σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο. Όπως λέει ο Emmons: «Οι ανθρώπινες σχέσεις θα διαλύονταν χωρίς ευγνωμοσύνη…… Είναι το νήμα που μας δένει. Κάθε πράξη ευγνωμοσύνης συμβάλλει στο συνολικό κοινωνικό υφαντό, αλλά αυτά τα νήματα είναι εύθραυστα. Η αχαριστία, η λήθη, η αγανάκτηση / μνησικακία,  η αίσθηση ανωτερότητας είναι δυνάμεις που αποδυναμώνουν και μπορούν τελικά να ξηλώσουν το υφαντό. Ωστόσο, μπορεί να ενισχυθεί με ορισμένους αποδεδειγμένους, αποτελεσματικούς τρόπους που μας επιτρέπουν να αποκομίσουμε τα οφέλη της ευγνώμονης ζωής».

Η έρευνα σχετικά με την σωματική αίσθηση και την υποκειμενική εμπειρία της ευγνωμοσύνης υποδηλώνει ότι η ευγνωμοσύνη ενισχύει τα συναισθήματα σύνδεσης και επηρεάζει τα όρια που καθορίζουν τις σχέσεις. Συγκεκριμένα, έρευνα διαπίστωσε ότι τα όρια μεταξύ του εαυτού και του άλλου ατόμου μειώθηκαν,  «μαλάκωσαν» ή αμβλύνθηκαν και ότι υπήρχε μια μετατόπιση της έμφασης από το δώρο καθεαυτό στην αξία και τη σημασία της σχέσης με τον δωρητή. Οι συμμετέχοντες σε μελέτες ισχυρίστηκαν ότι ένιωσαν ορατοί και χρησιμοποίησαν συναισθήματα όπως: αγάπη, χαρά, ευτυχία, γαλήνη, ασφάλεια, απελευθέρωση, ελευθερία, ελαφρότητα, για να περιγράψουν την εμπειρία της ευγνωμοσύνης. Περιγράφοντας την σωματική αίσθηση της ευγνωμοσύνης, οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν ότι το αίσθημα ευγνωμοσύνης εμφανίζεται στη θωρακική περιοχή, ανέφεραν ένα κύμα ζεστασιάς σε διάφορα μέρη του σώματος ή μιαν αίσθηση ζεστασιάς σε ολόκληρο το σώμα. Αυτές οι εμπειρίες φαίνεται να συνδέονται με το τμήμα του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος που μπορεί να επιφέρει ένα καταπραϋντικό αποτέλεσμα. Ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα ήταν ότι οι συμμετέχοντες περιέγραψαν εμπειρίες όπου ένιωσαν πιο παρόντες και σε εγρήγορση, πιο ξύπνιοι και αισιόδοξοι. Η Kerry Howells, της οποίας το έργο επικεντρώνεται στη σημασία της ευγνωμοσύνης στην εκπαίδευση, ισχυρίζεται ότι η ευγνωμοσύνη μας αφυπνίζει και διευκολύνει τη μάθηση: «όταν ευχαριστούμε ενώ σκεφτόμαστε, σκεφτόμαστε με πιο αφοσιωμένο τρόπο».

Σε μοριακό επίπεδο, η ευγνωμοσύνη συνδέεται με την ωκυτοκίνη και την απελευθέρωση ντοπαμίνης και σεροτονίνης, που συμβάλλουν θετικά στην ενίσχυση της διάθεσης και της κινητοποίησης. Τα συναισθήματα ευγνωμοσύνης ενεργοποιούν το μεταιχμιακό σύστημα που περιλαμβάνει τον υποθάλαμο και την αμυγδαλή, που παίζουν μεγάλο ρόλο στη ρύθμιση των συναισθημάτων, της μνήμης και της ενδοκρινικής λειτουργίας μας. Ο Emmons παραθέτει ερευνητικά αποτελέσματα για να υποστηρίξει τα οφέλη της ευγνωμοσύνης στο φυσικό πεδίο. Για παράδειγμα, η τήρηση ημερολογίου ευγνωμοσύνης για δύο εβδομάδες προκάλεσε μειώσεις στο αντιληπτό άγχος (28%) και την κατάθλιψη (16%) στους επαγγελματίες υγείας. Η ευγνωμοσύνη συσχετίστηκε επίσης με 23% χαμηλότερα επίπεδα ορμονών του στρες (κορτιζόλη). Η σύνταξη μιας επιστολής ευγνωμοσύνης μείωσε τα αισθήματα απελπισίας στο 88%  σε αυτοκτονικούς ασθενείς κι αύξησε τα επίπεδα αισιοδοξίας στο 94% από αυτούς. Η ευγνωμοσύνη βελτίωσε κατά 10% την ποιότητα του ύπνου σε ασθενείς με χρόνιο πόνο, κ.λπ. Ωστόσο, όπως προτείνεται στο βιβλίο, οι θετικές επιδράσεις της ευγνωμοσύνης δεν περιορίζονται μόνο στο φυσικό πεδίο. Συνοπτικά, η ευγνωμοσύνη αυξάνει την αυτοεκτίμηση, ενισχύει τη δύναμη της θέλησης, ενισχύει τις σχέσεις, εμβαθύνει την πνευματικότητα, ενισχύει τη δημιουργικότητα και βελτιώνει τις αθλητικές και ακαδημαϊκές επιδόσεις.

Έχει επίσης υποστηριχθεί ότι η ευγνωμοσύνη είναι το καλύτερο όπλο κατά της συνεχούς  ροής αρνητικότητας στις σύγχρονες κοινωνίες μας. Ο Emmons γράφει: «Η ευγνωμοσύνη μας σώζει από κλέφτες που εκτροχιάζουν την ευκαιρία μας για ευτυχία και μας επαναφέρει στην τροχιά της ικανοποίησης και της εσωτερικής γαλήνης». Συμβουλεύει επίσης να μην αισθανόμαστε φθόνο και να αποφεύγουμε να συγκρίνουμε τους εαυτούς μας με εκείνους που θεωρούμε ότι έχουν περισσότερα πλεονεκτήματα γιατί αυτό συχνά οδηγεί σε ανασφάλεια, αυξημένο άγχος και δυστυχία. Στο βιβλίο του The Broken Ladder: How Inequality Changes the Way We Think, Live and Die, ο Keith Payne, πιστεύει ότι μπορούμε να ασκήσουμε περισσότερο έλεγχο στον τρόπο που συγκρίνουμε. Πρώτον, πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί ώστε να αναγνωρίσουμε πότε είμαστε πιασμένοι στα δίχτυα της, και, δεύτερον, να επιλέξουμε με σύνεση ποιο είδος σύγκρισης μπορεί να είναι χρήσιμο. Σύμφωνα με τον Payne, ο σκοπός δεν είναι να σταματήσουμε να συγκρίνουμε, αλλά να συγκρίνουμε με πιο σοφό τρόπο επειδή διαφορετικοί τύποι συγκρίσεων έχουν διαφορετικά αποτελέσματα. Διακρίνει δύο τύπους σύγκρισης, τις προς τα πάνω συγκρίσεις, που μας κάνουν να νιώθουμε φτωχότεροι, λιγότερο ταλαντούχοι και με πιο πολλές ανάγκες, και τις προς τα κάτω συγκρίσεις, όταν σκεφτόμαστε άλλους που είναι λιγότερο τυχεροί προκειμένου να αισθανθούμε καλύτερα συγκριτικά, επειδή, όπως εξηγεί, οι συγκρίσεις προς τα κάτω δεν είναι μόνο πηγή αυτάρεσκης υπερηφάνειας, αλλά μπορούν επίσης να είναι και πηγή ευγνωμοσύνης. Ο Payne γράφει: «Το κλειδί είναι να γνωρίζετε ότι, υπό διαφορετικές συνθήκες ή ως αποτέλεσμα μιας απροσδόκητης αλλαγής της τύχης, θα μπορούσατε να είσαστε κι εσείς λιγότερο τυχεροί». Ο κίνδυνος των προς τα κάτω συγκρίσεων είναι ο εφησυχασμός κι οι προς τα πάνω συγκρίσεις, μπορούν να μας εμπνεύσουν να εργαστούμε σκληρότερα και να πετύχουμε περισσότερα, μόνο εάν πιστεύουμε ότι οι στόχοι μας είναι ρεαλιστικοί. Σημειώνει ότι «Το να συγκρίνουμε τους εαυτούς μας με τους Άλμπερτ Αϊνστάιν και τους Μάικλ Τζόρντανς του κόσμου απλώς μας κάνει να νιώθουμε μιζέρια και απογοήτευση».

Η ευγνωμοσύνη μπορεί επίσης να επηρεάσει την αξιολόγησή μας για το παρελθόν και τον τρόπο που χτίζουμε την αφήγηση της ζωής μας. Ο Emmons γράφει ότι «όταν ανταποκρινόμαστε στη ζωή μας, στο παρελθόν μας καθώς και σε γεγονότα στο παρόν, με γνώμονα την ευγνωμοσύνη και την εκτίμηση, ο τρόπος που ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας αρχίζει να αλλάζει και να μαλακώνει καθώς αρχίζουμε να μαλακώνουμε μέσα μας». Μελέτες που αναφέρονται στο βιβλίο του Emmons έδειξαν ότι όταν οι συμμετέχοντες έγραφαν για παρελθούσες απώλειες ή αρνητικά γεγονότα από μια προοπτική ευγνωμοσύνης, αυτοί ανέφεραν ότι ένιωθαν ότι είχαν κλείσει ένα κύκλο και λιγότερη δυστυχία από εκείνους που δεν έγραφαν για την εμπειρία τους μέσα από ένα πρίσμα ευγνωμοσύνης. Μπορεί να μην μπορούμε να το κάνουμε πάντα αυτό και να μην μπορούμε να επεξεργαστούμε έτσι όλες οι απώλειες ή οδυνηρές εμπειρίες, αλλά υπάρχουν ορισμένα αποτελέσματα για τα οποία θα μπορούσαμε τελικά, αφού πρώτα επεξεργαστούμε και αποδεχτούμε αυτό που έχει συμβεί, να νιώσουμε ευγνωμοσύνη για κάποια αποτελέσματα. Για παράδειγμα, μια σοβαρή παραβίαση, αδικία ή απώλεια μπορεί να οδηγήσει σε σαφήνεια και ανάκτηση πραγμάτων που είναι σημαντικά για εμάς. Κάποιες απώλειες δημιουργούν χρόνο και χώρο για αφύπνιση, μάθηση, οριοθέτηση, ανάπτυξη και αλλαγή…. Επομένως, νομίζω ότι είναι σημαντικό να διακρίνουμε τις αντιξοότητες ή την αδικία από τα τυχόν θετικά αποτελέσματα. Είναι επίσης σημαντικό να μπορούμε να διακρίνουμε και να εστιάζουμε στα θετικά πράγματα στη ζωή παράλληλα με τις αντιξοότητες. Αυτή η διαδικασία οδηγεί σε μια πιο ολοκληρωμένη αφήγηση ζωής και στην ανάκτηση του συνόλου της ζωής μας. Ένα παράδειγμα που έρχεται στο μυαλό μπορεί να είναι η προδοσία φίλων. Το να αγκαλιάζουμε τις καλές στιγμές, καθώς και τις κακές, μας βοηθά να επιφέρουμε ισορροπία και ολοκλήρωση, να δώσουμε νέο νόημα, κι επίσης, να ανακτήσουμε όλα τα θετικά της παρελθοντικής ζωής μας. Η αποδοχή όλων μας επιτρέπει να αγκαλιάσουμε το σύνολο της ζωής και του εαυτού μας. Επίσης, αν κι είναι σημαντικό εν μέσω δυσκολιών να μην αρνούμαστε την πραγματικότητα, το να νιώθουμε ευγνωμοσύνη για κάτι πέραν από τις αντιξοότητες μπορεί να μας κάνει πιο ανθεκτικούς, να μειώσει το άγχος και να μας βοηθήσει να δούμε τη μεγαλύτερη εικόνα, όπως τις δυναμικές της κοινωνίας που υποστήριξε κάποια γεγονότα ή τα συστήματα πεποιθήσεων που υποκρύπτονται σε συγκεκριμένες συμπεριφορές και ούτω καθεξής.

Στο βιβλίο υπάρχουν αρκετές ασκήσεις και ερωτήσεις όπως λόγου χάρη:

Για ποιά πράγματα νιώθετε τώρα ευγνωμοσύνη; Ποιες προσωπικές δυνάμεις έχουν αναπτυχθεί από αυτήν την εμπειρία σας; Με ποιο τρόπο συνέβαλλαν αυτά τα γεγονότα  στο να μπορείτε  ν’ ανταποκριθείτε καλύτερα στις προκλήσεις του μέλλοντος; Με ποιο τρόπο άλλαξαν την οπτική της ζωή σας;

Επίσης, υπάρχουν αναφορές στους μύθους ή τις παρανοήσεις σχετικά με την ευγνωμοσύνη. Ένας από αυτούς τους μύθους είναι ότι η ευγνωμοσύνη οδηγεί σε εφησυχασμό και παθητικότητα και μας αποθαρρύνει από το να βελτιώσουμε τη ζωή μας ή να αμφισβητήσουμε το κατεστημένο, κάτι που ισχυρίζεται ότι δεν είναι απαραίτητα αλήθεια. Μελέτες έχουν δείξει ότι οι πρακτικές ευγνωμοσύνης, για παράδειγμα, έχουν ως αποτέλεσμα να νιώθουμε πιο ενεργητικοί, ζωντανοί και σε εγρήγορση, και επίσης, ότι η ευγνωμοσύνη εμπνέει συμπεριφορά καλής γειτονίας, γενναιοδωρία, συμπόνια και φιλανθρωπική προσφορά. Κάτι που βρήκα επίσης ενδιαφέρον είναι η αναφορά του στις μεταφορές ευγνωμοσύνης που εμπνέουν και οδηγούν στην προσωπική αλλαγή, ενθαρρύνοντάς μας να εμβαθύνουμε σε μια πιο ευγνώμων  ζωή  / grateful living.  Γράφει: «Οι μεταφορές με κλειδαριές και κλειδιά είναι ιδιαίτερα συνηθισμένες. Η ευγνωμοσύνη συχνά αναφέρεται ως «το κλειδί που ανοίγει όλες τις πόρτες», αυτό που «ξεκλειδώνει την πληρότητα της ζωής» και το «κλειδί για την αφθονία, την ευημερία και την εκπλήρωση».

Θα ολοκληρώσω την σημερινή ανάρτηση με τον Oliver Sacks, Βρετανό νευρολόγο, φυσιοδίφη, ιστορικό της επιστήμης και συγγραφέα. Ο λόγος που επέλεξα να τελειώσω αυτήν την ανάρτηση με τα λόγια του Sacks είναι επειδή αντικατοπτρίζουν την ανεκτίμητη αξία του δώρου της ζωής και την μοναδικότητα της ζωής όλων, τη ζωή όλων των αισθανόμενων όντων σε αυτόν τον όμορφο πλανήτη.

Στο πρώτο δοκίμιο στο βιβλίο του, Ευγνωμοσύνη, το οποίο έγραψε τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του ενώ αντιμετώπιζε την γήρανση, μια σοβαρή ασθένεια και τον φόβο του θανάτου, Oliver Sacks έγραψε: «Σχεδόν ογδόντα, με μια διασπορά ιατρικών και χειρουργικών προβλημάτων,  όχι πολύ σοβαρά, νιώθω χαρούμενος που ζω — «Χαίρομαι που δεν είμαι νεκρός!» μερικές φορές ξεχύνεται από μέσα μου όταν ο καιρός είναι τέλειος….. Ίσως, με λίγη τύχη, να τα καταφέρω, λίγο πολύ ακέραιος, για λίγα χρόνια ακόμη και να μου δοθεί η ελευθερία να συνεχίσω να αγαπώ και να εργάζομαι, τα δύο πιο σημαντικά πράγματα στη ζωή, όπως επέμεινε ο Φρόυντ….»

Στο δεύτερο δοκίμιό του, «My Own Life / Η δική μου ζωή», το οποίο έγραψε όταν η υγεία του είχε επιδεινωθεί και είχε έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με τον θάνατο, λέει: «Είναι στο χέρι μου τώρα να επιλέξω πώς θα ζήσω τους μήνες που μου απομένουν. Πρέπει να ζήσω με τον πιο πλούσιο, βαθύ, πιο παραγωγικό τρόπο που μπορώ…. Έχω ολοένα και μεγαλύτερη συνείδηση, τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια, των θανάτων μεταξύ των συγχρόνων μου. Η γενιά μου είναι καθ’ οδόν προς την έξοδο, και κάθε θάνατο τον ένιωσα σαν μια αποκοπή,  μια αποκόλληση ενός μέρους του εαυτού μου. Δεν θα υπάρχει κανείς σαν εμάς όταν θα φύγουμε, αλλά έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχει κανένας σαν κανέναν άλλο, ποτέ. Όταν οι άνθρωποι πεθαίνουν, δεν μπορούν να αντικατασταθούν. Αφήνουν τρύπες που δεν μπορούν να καλυφθούν, γιατί είναι η μοίρα – η γενετική και νευρολογική μοίρα – κάθε ανθρώπου να είναι ένα μοναδικό άτομο, να βρει το δικό του μονοπάτι, να ζήσει τη δική του ζωή, να πεθάνει με τον δικό του θάνατο…. Δεν μπορώ να προσποιηθώ ότι είμαι χωρίς φόβο. Αλλά το κυρίαρχο συναίσθημά μου είναι αυτό της ευγνωμοσύνης. Έχω αγαπήσει και με έχουν αγαπήσει. Μου έχουν δοθεί πολλά και έχω δώσει κάτι σε αντάλλαγμα. Έχω διαβάσει και ταξιδέψει και έχω σκεφτεί και γράψει. Έχω δημιουργήσει μια σχέση με τον κόσμο, την ιδιαίτερη σχέση των συγγραφέων με τους αναγνώστες τους. Πάνω από όλα, υπήρξα ένα αισθανόμενο ον, ένα σκεπτόμενο ζώο, σε αυτόν τον όμορφο πλανήτη, κι αυτό από μόνο του ήταν ένα τεράστιο προνόμιο και περιπέτεια».